Recensie door Pauline van der Lans

‘Iedere zin van Oelitskaja klinkt als een klok. Wie haar werk niet kent doet zichzelf tekort.’ Aldus Renate Dorrestein op de omslag van de roman ‘Vrouwenleugens’ van Ljoedmilla Oelitskaja. Leugens en Rusland, in ons collectieve geheugen is dat geen vreemde combinatie. Maar zijn het ook werkelijk liegbeesten, die Russen? Na het lezen van Oelitskaja’s boek is het antwoord hierop: ja, Russen zijn leugenaars, en Russische vrouwen helemaal.

Op de eerste pagina worden we de Russische datsja ingezogen waar Zjenja, een afstandelijke jonge vrouw, die tijdens een zomer in de jaren tachtig van de vorige eeuw een week vakantie viert met haar zoontje van drie. Enkele dagen hebben ze samen van de rust en het natuurschoon kunnen genieten en om in gedachten weg te vluchten uit haar miserabele huwelijk leest ze Anna Karenina: ‘het werkelijke leven van een echte vrouw’.

Van de ene op de andere dag moeten Zjenja en haar kind het huis delen met een bont gezelschap vakantiegangers, waar een Engelse Russin van Nederlandse komaf de scepter zwaait. Zjenja is danig onder de indruk van deze Irene en hangt aan haar lippen als ze, tijdens lange in alcohol gedrenkte zomeravonden, haar schokkende levensverhaal vertelt. Ook is ze jaloers: deze vrouw maakte tenminste wat mee en dat kon je van haar in haar zieltogende huwelijk niet zeggen. Uiteindelijk blijkt Irene alles verzonnen te hebben en zonder haar nog een blik waardig te keuren, verlaat Zjenja de vakantielocatie.

Enkele jaren later gebeurt er iets soortgelijks. De dertienjarige Nadja wordt tijdens de zomervakantie bij Zjenja ondergebracht, omdat haar moeder werkzaamheden elders te verrichten heeft. Een prachtig meisje is het, goedlachs, behulpzaam en ondernemend. Nadja is voor geen kleintje vervaard. Zo heeft ze op de Spaanse rijschool gezeten en rekende ze als klein meisje zowaar een inbreker in. Ja, ja, denkt Zjenja, wijs geworden door haar ervaring met Irene, zo lust ik er nog wel een. Maar als ze aan het eind van de logeerpartij navraag doet bij Nadja’s moeder, komt ze tot een opzienbarende ontdekking.

In zes verhalen, waarvan de laatste onderverdeeld is in korte paragrafen, volgen we via een alwetende verteller het leven van Zjenja. Steeds komt ze in contact met vrouwen in alle leeftijdscategorieën die haar verhalen op de mouw spelden. Als Zjenja voor haar werk naar Zwitserland gaat om Russische prostituees te interviewen, ziet ze hoofdschuddend toe hoe ook deze vrouwen volledige levens uit hun duim zuigen. Opvallend is dat hun verhalen nagenoeg identiek zijn: ze vallen diep, krabbelen weer overeind en aan het einde gloort licht aan de horizon. Anna Karenina, je dacht dat jij wat meemaakte? Eat your heart out.

Terwijl we Zjenja volgen, begint er iets te knagen. Ze analyseert dan wel de levens van de vrouwen die op haar pad komen, maar hoe zit het nu met haarzelf? Tussen de regels door komen we te weten dat ze twee zoons heeft, gescheiden is, een verhouding heeft met een regisseur die immer op pad is en dat ze televisiereportages maakt. Maar steeds is er een afstand. Ze registreert en interpreteert en geeft niets bloot van haar eigen gemoedstoestand.

In het laatste verhaal, ‘De Kunst van het Leven’, staat de leugen niet meer centraal. We lezen een realistisch verhaal over de drukke Zjenja die een race tegen de klok voert, zich alleen maar met anderen bezighoudt en zichzelf volledig voorbij loopt. Dat komt haar duur te staan en uiteindelijk wordt ze gedwongen over haar eigen leven na te denken. Hoe akelig het ook is wat ze meemaakt, het is ook een opluchting. Eindelijk blikt ze bij zichzelf naar binnen in plaats van zich als een mus op de rand van de badderbak op de buitenwereld te richten.

In een interview met Trouw (6 maart 2007) geeft Ljoedmilla Oelitskaja twee redenen voor het feit dat liegen een tweede natuur is van Russische vrouwen. Volgens haar hoort liegen bij het leven in de Sovjet-Unie. Iedereen liegt en bedriegt, de maatschappij is een grote leugen en alleen door hier aan mee te doen, kun je overeind blijven.

Daarnaast geldt voor vrouwen dat ze het liegen nodig hadden om hun zware leven meer kleur te geven. Vrouwen waren en zijn de ruggengraat van de Russische maatschappij. Er is een groot tekort aan mannen in verband met oorlog (met name Tsjetsjenië), gastarbeidersschap in het Westen, gevangenneming en alcoholisme. Vrouwen zitten in een maalstroom van zorgen en werken en hebben het nodig om hun dagdromen te verwoorden zodat hun leven nog ergens op lijkt. Dat gold tijdens het communisme, maar speelt nu nog.

Pas in 1991 is de censuur in Rusland geheel afgeschaft. Eindelijk kon het juk van het eeuwige communistische toezicht, dat de literatuur zo grijs kleurde, afgeworpen worden. Wat volgde was een hausse aan experimentele en postmoderne Russische mooischrijverij, op een markt die al snel verzadigd raakte van de vertaalde buitenlandse literatuur. Onder vrouwen waren, ondanks het onwerkelijke Engelse milieu, vooral Barbara Cartland en Agatha Christie populair.

Voor Russische vrouwen zijn schrijfsters al Ljoedmilla Oelitskaja een verademing: eindelijk eens romans die over herkenbare situaties gaan, over het leven van alle dag en over Russinnen met wie ze zich kunnen identificeren. Vanaf haar debuutroman ‘Sonjetskja’in 1992, is zij een van de meest gelezen Russische schrijfsters van dit moment.

Ljoedmilla Oelitskaja (1943) is geboren in de Oeral en werkte als genetica in Moskou. Ook was ze literair consultant voor het Joods Muziektheater aldaar.
Haar laatste roman‘Vrouwenleugens’ is een aanrader voor iedereen die meer wil weten over het leven van Russische vrouwen. Het boek begint halverwege de jaren tachtig, nèt voor de perestrojka, en al lezende krijgen we op subtiele wijze de maatschappijhervormingen mee.

Logisch dat al die vrouwen liegen, denk je tijdens het lezen. Zou ik ook doen als ik hen was. En is het eigenlijk zo erg, de waarheid mooier kleuren? Onderhoudend is het zeker en het levert mooie literatuur op. ‘Vrouwenleugens’ is een goed geschreven boek van een rasvertelster en is mooi vertaald door Arie van der Ent.

‘Iedere zin klinkt als een klok,’ schreef Renate Dorrestein. Als iemand niet gelogen heeft, dan is zij het wel.