Als de Duitse verzetsstrijder Lisa Fittko samen met haar man Hans tijdens de Duitse invasie van Frankrijk in mei 1940, opeens in bezet gebied terechtkomt voelt ze zich geroepen om na haar eigen vlucht hulp te bieden aan andere vluchtelingen. Ze helpt ze de Pyreneeën over met visums naar Spanje. Onder de overwegend Duitse emigranten zitten meerdere internationaal bekende personen. Een van de meest bekende is wel de filosoof Walter Benjamin, die met een leren aktentas vol papieren met hulp van Lisa de oversteek waagt. Dit verhaal lezen we in de in meerdere opzichten uitzonderlijke memoires van Lisa Fittko getiteld Vlucht over de Pyreneeën – Mijn tocht met Walter Benjamin.
Lisa Fittko groeide op in een vrijgevochten Joods gezin, in wat destijds het Oostenrijks-Hongaarse rijk was. Haar vader had een literair tijdschrift en ging veel om met linkse schrijvers. Al snel na de machtsovername van Hitler vluchtten veel intellectuelen die in de ogen van dat regime verdacht waren. Lisa ging in die tijd naar politieke bijeenkomsten en protesten en verspreidde vlugschriften tegen het fascisme. Ook zij en haar man vluchtten naar Noord-Frankrijk maar werden door de Fransen na de Duitse inval als verdachten geïnterneerd in kampen. Fittko beschrijft hoe onwerkelijk het was om als vijand behandeld te worden door de Fransen die hen zagen als vijanden of spionnen. Ze vertelt hoe zij en haar man bedreven werden in het overleven en ontkomen. Het was de kunst om te ritselen en de autoriteiten moesten zo veel mogelijk worden misleid.
Ook als ze in het vrouwenkamp bij Gurs in de Pyreneeën terechtkomt probeert Lisa zoveel mogelijk medestanders te helpen. Haar toewijding voor de zaak is indrukwekkend want voor de Joodse bevolking en de verzetsstrijders was het een zaak van leven en dood. De Franse autoriteiten leverden niet alleen actief Joden uit, ze spoorden ze ook op. Als Lisa ontsnapt aan het kamp vindt ze in Marseille haar man terug. Na verschillende omzwervingen komen zij terecht in het dorpje Banyuls-sur-Mer waar ze als contactpersoon fungeren voor de stichting Emerescue die internationale vluchtelingen bijstaat. De burgemeester van Banyuls, Azema, is een socialist en staat in het geheim aan hun kant. Hij vraagt de Fittko’s om emigranten te helpen bij de grenspassage.
Zwarte aktentas
Via de Listerroute begint het echtpaar met het smokkelen van mensen. Deze route was veiliger dan die langs de kust waar zwaar gepatrouilleerd werd. Op 25 september 1940 klopt de ‘oude’ Walter Benjamin aan bij het echtpaar. Lisa heeft de indruk van een ietwat vormelijke geleerde. Er wordt besloten dat Benjamin meegaat op de ‘lichte wandeling’ de Pyreneeën over. Eenmaal in de koude bergen gaat de tocht langzaam en met regelmatige onderbrekingen verder. Gewapend met een zwarte leren aktentas steekt Benjamin met een ijzeren discipline de bergen over. In het hoofdstuk over de tocht vermeldt Lisa dat Benjamin een nieuw manuscript noemt, vermoedelijk van zijn laatste werk, het enigmatische Passagen-Werk. ‘Het viel me op dat Benjamin een aktetas bij zich had. De tas leek zwaar, en ik vroeg of ik hem kon helpen. “Daar zit mijn nieuwe manuscript in” legde hij me uit. “Maar waarom neemt u het mee op deze verkenningstocht?” “Weet u, deze aktetas is het allerbelangrijkste voor mij,” zei hij. “Die mag ik niet kwijtraken. Het manuscript moet gered worden. Het is belangrijker dan mijn eigen persoon.”‘
Eenmaal in het Spaanse Port-Bou aangekomen, moeten de emigranten zich melden bij de grenspost om vanaf daar door te reizen naar Portugal. In de nacht van zijn aankomst berooft Benjamin zich echter van het leven als bekend wordt dat de Spaanse grenspolitie van plan is de groep terug te sturen. Om zijn manuscript uit handen van de Gestapo te houden had hij zijn leven over. In het sterfregister wordt wel een zwarte leren tas vermeld, maar het manuscript is onvindbaar. Als Benjamins beste vriend Fittko veertig jaar later belt, vertelt hij haar dat het manuscript volgens hem überhaupt niet bestaat. Daar eindigt voor Lisa het spoor, niemand wist er iets van en zij moest zich immers op de tocht richten. ‘De filosofie moest wachten tot we de andere kant hadden bereikt.’ Het echtpaar blijft doorgaan met mensen overzetten, de oversteek zelf is niet heel gevaarlijk omdat ze het pad goed kennen en bij de lokale mensen bekend zijn. Alle vluchtelingen die ze begeleiden komen goed over en worden niet meer teruggestuurd. Op het smokkelen van mensen stond de doodstraf, dus de rebelse Lisa en haar pragmatische man riskeerden veel voor de vrijheid van anderen.
Uit de val
In het begin van het boek herinnert Lisa zich dat haar vader ooit gezegd heeft dat je ‘moet weten wanneer het tijd is om te wagen’. Iets van diezelfde opstelling heeft zij later, al neemt ze vooral ingecalculeerde risico’s. Zelf zegt ze daarover: ‘Je moet zeker dingen wagen en risico’s nemen, maar gewoon niet lichtzinnig. Elke nieuwe route moet goed doordacht en verkend zijn, elke stap ingecalculeerd.’ Toch krijgen zij af en toe ook hulp van goede Fransen, die wel menselijk bleven in het donkerste uur van het land. Lisa had niet kunnen overleven zonder wat geluk hier en daar. Mensen die bewust de andere kant op keken, haar wat toestopten of op een andere manier de hand uitstaken. Als overtuigde antifascisten zagen Lisa en haar man het als een plicht de slachtoffers van het nazigeweld en de bureaucratie te helpen vanuit hun overtuigingen. Als het systeem faalt is het aan de individuele mens om verantwoordelijkheid te nemen.
Over de tijd van de inval zegt Fittko: ‘Je komt in een val te zitten; je ziet hoe die zich langzaam sluit. De een staat als aan de grond genageld tegenover het onvoorstelbare noodlot, anderen rennen in paniek rond. Degenen die een doel hebben zoeken een uitweg. Het besluit om uit die val te komen neemt je helemaal in beslag.’ Juist het alles overstijgende doel van verzet bieden aan het fascisme leidt tot een soort verbeten besluitvaardigheid bij de Fittko’s. Als schietpartijen, executies, en deportaties aan de orde van de dag zijn vergt het een uitzonderlijk karakter om niet tot wanhoop te vervallen.
Met een zekere wrok beschrijft Fittko de Duitse burgers die ‘na zeven jaar naziterreur helemaal niets hadden geleerd, omdat ze de samenhang tussen hun persoonlijk lot en wat zich in de wereld afspeelde niet wilden of konden begrijpen.’ Dit onderscheidend vermogen is wat deze memoires van een verzetsvrouw zo bijzonder maakt. Dat de verzetsstrijders met ritselen en misleiden de wet moesten breken om mensen te redden toont wel hoe verdraaid de zaken waren. Het was vreselijk voor hen om de autoriteiten aan de verkeerde kant te zien staan. De Franse politie was immers evenzeer medeplichtig als de Gestapo.
Glashelder verhaal
Er valt wel enige kritiek te leveren op de ondertitel van het boek: Mijn tocht met Walter Benjamin. De tocht met Benjamin duurt één hoofdstuk. Het is uiteindelijk meer een voetnoot bij het grotere verhaal, al heeft Fittko wel interessante observaties over Benjamin. Zo schrijft ze over zijn karakter: ‘Wat een vreemde man, dacht ik. Glashelder denken, een onbreekbare innerlijke kracht, maar tegelijkertijd een hopeloze kluns.’ Benjamin slaat een apart figuur, de man van Lisa vertelt ook hoe hulpeloos hij was in het kamp. Voor de rest beschrijft Fittko op een vrij directe journalistieke manier de feiten. Er is geen veroordeling, er is alleen een glashelder verhaal over hoe het was om onder een bezetter te leven. Ze blijft bij de feiten, die zijn op zichzelf al erg genoeg.
Na hun ontsnapping in 1943 leven de Fittko’s een tijdlang in ballingschap op Cuba, tot de gezondheid van Hans hen noodzaakt om naar Amerika te gaan. Op het eind van het boek vraagt het nichtje van Fittko haar naar haar redenen om te helpen. ‘Onmenselijkheid is typisch voor het fascisme,’ zegt ze daarover. Zij is van mening dat het niet zozeer het ras van de Duitsers was, maar dat we altijd overal moeten blijven waken voor het fascisme in al zijn vormen. Het leven van Lisa en Hans is een verhaal van jaren strijd en vlucht en nauwelijks erkenning, maar is constant doortrokken van een sterk politiek bewustzijn. Het wordt met een zekere vaart verteld, maar het meest ongelofelijke is wel dat ze beiden aan al die gevaren zonder kleerscheuren zijn ontsnapt. Sommige dingen mogen we nooit vergeten: ‘We mogen niet vergeten wie wij zijn, wat we hier doen en waarom.’
