Atman is een begrip uit het hindoeïsme dat zoiets betekent als het zelf, of de diepere, hele essentie van het bewustzijn. Vanuit dat diepe zelf verdwijnen verschillen tussen mensen. Iedereen heeft wel een eigen vorm, maar heeft dezelfde essentie. Het betekent overigens niet alleen ziel of zelf, maar ook adem, en is dan ook etymologisch verwant met dat woord.
In het boek Atman van de Surinaams-Nederlandse schrijver Leo Henri Ferrier is het fenomeen een manier om naar het multi-etnische Suriname te kijken: ‘Ken je Atman, dan zul je pas ook werkelijk kunnen delen in de schone harmonie van het leven in Suriname, waar allen één zijn.’ Het diepste zelf van Ferrier (1940 – 2006) was net zo gemengd van aard: Hindoestaans maar ook Creools.
Op zoek naar harmonie
Ook de hoofdpersoon Lonnio draagt meerdere zielen in zich: Hindoestaans, Joods en Creools. De lezer volgt hem op een reis vanuit Nederland terug naar Suriname waar hij wordt geconfronteerd met herinneringen van zijn jeugd in Suriname. ‘In dit verleden begin ik te zijn’, denkt hij ergens. Een paradoxale gedachte, die door de schrijver tot uitdrukking wordt gebracht in veelvuldig schakelen tussen de verleden en de tegenwoordige tijd. Het doel lijkt duidelijk: we hebben te maken met een leven dat verscheurd is: in de tijd, maar net zo goed ook etnisch en cultureel. Iemand die in feite op geen enkele plek zijn ware zelf kan zijn want ook qua seksualiteit is Lonnio een buitenstaander.
In korte staccato zinnen leidt Ferrier de lezer door de verscheurdheid heen. Al is leiden misschien een groot woord. Het voelt bij tijd en wijlen aan als een wat chaotisch boek: alsof de schrijver vergeten is alles enigszins te ordenen. Ook dat is paradoxaal te noemen: het boek waarin de hoofdpersoon streeft naar heelheid is – zo lijkt het – versnipperd beschreven.
Ferrier is op z’n best als de boel juist minder uiteengevallen is; in meer verhalende scènes op school bijvoorbeeld, met Lonnio’s vrienden Karsilan en Orlando en wanneer het gaat over het overlijden van diens moeder. Het is eigenlijk jammer dat het boek niet nog méér scènes bevat die net wat meer plot bevatten of net wat meer het leven van jonge adolescenten die de verschillende bloedgroepen in Suriname vertegenwoordigen maar toch zo harmonieus ja, zelfs liefdevol met elkaar omgaan, zoals Ferriers zus Cynthia McLeod-Ferrier in haar nawoord omschrijft.
‘Zijn tijd ver vooruit’
Er is ook een voorwoord van de auteur in de recent uitgegeven editie opgenomen, uit 1996, waarin Ferrier ingaat op de kritiek die op zijn boek is geleverd. Er was bij het verschijnen in 1968 kritiek gekomen op de door hem voorgestelde harmonie omdat in de jaren zeventig stakingen uitbraken die – althans dat is de aanname geweest – door raciale spanningen zouden zijn veroorzaakt. Ferrier betwijfelt dat en schrijft dat het met name de (Nederlandse) media waren, die de stakingen die lading meegegeven zouden hebben. Zonder een spoor van bescheidenheid noemt hij zijn eigen boek ‘zijn tijd ver vooruit’. En daarin heeft hij gelijk: Ferrier lijkt het eigen verhaal van Suriname te willen vertellen zónder dat Nederland daarin de maat der dingen is. Volgens Ferrier is dat een verhaal van harmonie, en niet van strijd.
Zo is Atman een hele kluif die de lezer naar adem doet happen. Hoewel maar 175 pagina’s dik is het niet gemakkelijk om alles te begrijpen maar misschien hoeft dat ook niet. Maar wie zich in Ferrier verdiept zal zich realiseren dat het een boek is dat de heruitgave zeker verdient.
