Terwijl journaliste en Slaviste Laura Starink bezig was aan een boek over de verwerking van de Tweede Wereldoorlog in Letland, Rusland, Polen en Oekraïne, werd ze ingehaald door de actualiteit die ze omschrijft als: ‘De ideologische wedergeboorte van een nationalistisch, orthodox, anti-Amerikaans Russisch rijk, dat geen behoefte heeft aan de morele zondeval en de democratische waarden van het Westen’.
Zo zijn de kaarten aan het begin van het boek meteen geschud, hoewel de soms ‘bepaald onheilspellende woorden’ die ze optekende uit de mond van de mensen die ze interviewde haar in hun vergelijkbare ongenuanceerdheid toch ook te ver kunnen gaan.

Het boek volgt twee lijnen: de kijk op het beladen oorlogsverleden in de grensstreek tussen de machtige wereldrijken Europa en Rusland, en de mogelijke gevolgen van de recente geweldsuitbarstingen in Oekraïne. Beide lijnen zijn sterk met elkaar verweven. In de landen zelf en in dit boek.

Het boek begint in Letland, waar van de drie Baltische staten de grootste Russische minderheid leeft. De Russen hebben er het gevoel gedegradeerd te zijn tot tweederangsburgers. Omgekeerd werden de Letten jarenlang door de Russen vernederd en overheerst. De Letten die Starink interviewde en die hun angst voor de Russen eerst relativeerden, blijken bij een herhaald gesprek ondertussen op z’n minst bedachtzamer te zijn geworden.

Het tweede deel van het boek gaat over Polen, ‘het verloren land van Jedwabne.’ Jedwabne is de plaats waar op 10 juli 1941 een groot deel van de joodse bewoners een schuur werd ingejaagd en levend verbrandde. De daders waren niet de Duitsers, maar enkele tientallen Poolse boeren op het moment van een machtsvacuüm, tussen het vertrek van het Rode Leger en de komst van de Wehrmacht. ‘Ook hier’, schrijft Starink, ‘hebben mensen het beest in zichzelf losgelaten toen de gelegenheid werd geboden.’

Gelukkig, tekent de auteur op uit de mond van de Poolse schrijfster Anna Bikant, doen de joden ‘hun herintrede in de Poolse geschiedenis.’ Wat niet wegneemt dat een rake beschrijving doet vermoeden dat ze zich er niet helemaal op hun gemak voelen: ‘Hoewel de bontmuts [van de chassidiem, vS] oorspronkelijk natuurlijk uit deze koude contreien stamt, draagt de man hem zoals de orthodoxe Joden het in het warme Israël doen: op een luchtig verhoginkje. Maar het vriest vandaag in Warschau. Het is alsof de Jood wil laten zien dat hij zich in Polen niet meer thuis voelt.’ Starink, die goed kan kijken, noemt het een ‘komisch detail’, maar het blijft een feit dat dit gegeven ook geldt voor sommige joden in Nederland na Brussel, Parijs en Kopenhagen. Met of zonder bontmuts.

Het derde deel van het boek speelt zich af in Kalingrad (oorspronkelijk: Königsberg), een Russische enclave in Europa, aan de grens met Polen en Litouwen. Laura Starink poneert dat Poetin de laatste jaren gaandeweg zijn invloedssfeer wilde uitbreiden via de Europese Unie en de NAVO. Een opvatting die echter ook andersom kan worden wordt uitgelegd: Poetin die zowel door het toetreden van enkele voormalige satellietstaten tot de EU en de NAVO als door het spierballenvertoon van recente militaire oefeningen met F15’s – waar Finland en Polen aan meedoen – in zijn wiek is geschoten en rare sprongen maakt. Misschien ziet de dichter Boris Bartfelt die Starink spreekt het goed: ‘Onze grootste bedreiging is nu isolement.’

Het laatste deel van het boek heeft Oekraïne als decor. Hier deed Starink Odessa, Kiev en Dnepropetrovsk aan. Een hoofdstuk dat de ondertitel kreeg: ‘Oorlog tussen Oost en West.’ De vraag is of je in technische zin van een oorlog kunt spreken, of dat de politiek van Poetin eerder een continuïteit is van diens annexatiepolitiek en de gevolgen daarvan. Oorlog of niet: de uitwerking kan natuurlijk, zoals de joodse oligarch Igor Kolomojski zegt, ‘een catastrofe veroorzaken in de wereld.’
Het boek eindigt met het neerhalen van de MH17. Een paar pagina’s maar, te midden van alle andere ellende in het voormalige Oostblok: geweld, werkloosheid en honger. Maar ‘nergens is de schaduw van de grote broer zo zwaar gevallen als in Oekraïne.’

Starink weet hoe ze moet schrijven en de spanning erin kan houden. Met een zekere ironie en soms ook dubbelzinnigheid: ‘Anna sluit de stille demonstratie af door op een witte blokfluit het Oekraïense volkslied te spelen. De klanken vervliegen in de wind en de tranen springen in je ogen.’ Als lezer vraag je je af: van emotie en/of van de wind? Ze schrijft ook met grote empathie voor de mensen die ze ontmoet: ‘Als ik de kerk uit loop, kan ik een gevoel van tomeloze tristesse niet onderdrukken.’ En tenslotte verbloemt ze de angst die haar soms overvalt niet: ‘Ik krijg kippenvel en begin me onbehagelijk te voelen.’ Dit leverde een indrukwekkend boek op. Al mist het boek hier en daar soms ook wat nuance. Zaken als het lidmaatschap van de EU en de NAVO aan Ruslands grenzen, die aanleiding geven tot spierballenvertoon van Poetin, komen bijvoorbeeld slechts terloops aan de orde.

De schaduw van de grote broer

Auteur: Laura Starink
Uitgever: Atlas Contact
Aantal pagina’s: 344
Prijs: € 19,99