Wat de visionair László Krasznahorkai beschrijft in zijn roman Baron Wenckheim keert terug staat niet zover af van ons huidige leven tijdens een pandemie en dat maakt het lezen van dit vuistdikke boek nogal beklemmend. Baron Wenckheim keert terug verscheen in 2019 in de uitmuntende Nederlandse vertaling van Mari Alföldy, het boek verscheen in Hongarije in 2016 getiteld Báró Wenckheim hazatér. Krasznahorkai won in 2015 The Man Booker International Prize voor zijn hele oeuvre. Hij zette zich daarmee op de literaire wereldkaart en mag in een naam genoemd worden met internationale grote schrijvers als Dostojewski, Javier Marías, José Saramago en Gogol, dat terwijl hij slechts één boek wilde schrijven.

In een interview in Paris Match zei hij, ‘Ik was ontevreden met het eerste boek en schreef een tweede dat me ook niet zo beviel en er kwam een derde. Nu, met dit boek Baron, sluit ik het verhaal af en heb bewezen één boek te hebben geschreven: Satanstango’ (weergaloos verfilmd door Béla Tarr), ‘De melancholie van het verzet, War and War’ (nog niet naar het Nederlands vertaald), en Baron Wenckheim keert terug: dit is mijn enige boek.’

Improviserend schrijven

Zijn geboorteplaats, Gyula, staat model voor het decor in al zijn boeken. Het is een kleine Hongaarse stad, vlakbij de grens met Roemenië. Wat opvalt, is de experimentele structuur van zijn schrijven. De zinnen zijn bladzijdenlang; met komma’s, gedachtestreepjes en dubbele punten worden in tal van bijzinnen uitstapjes naar andere scènes en point-of-views gemaakt. Dialogen en herinneringen worden vaak indirect aan een ander vertelt. Per zin wordt een perspectief opgevoerd, maar even zo goed verandert het perspectief weer na de komma binnen dezelfde zin naar iemand anders. De handelingen en gedachten van de personages worden uitentreuren en met veel oog voor detail beschreven. Vaak wordt de gebeurtenis vanuit een ander perspectief opnieuw verteld. Dit vraagt nogal wat van de lezer, maar na zo’n tweehonderd bladzijden heb je de truc wel door.

Het verhaal heeft een ijzersterke, meanderende sfeer, die verslavend werkt. Je deint mee op de stem van de vertellers (of de schrijver die, zo lijkt het soms, zijn verhaal innerlijk sprekend componeert). Zelf zegt Krasznahorkai in een interview hierover dat de roman een ‘cadenza’ is. Een muziekterm die refereert naar een deel van een concert waar het orkest stopt met spelen, zodat de solist vrij en improviserend verder kan spelen. Waarmee meteen die ene zin van het openingshoofdstuk, ‘Waarschuwing’, helder wordt. Een dirigent houdt een soort filosofische verhandeling in een lange interne monoloog die ons voorbereid op wat er zal komen.

Lang verwachte Messias

Nadat Baron Béla Wenckheim zijn familiekapitaal vergokt heeft in Buenos Aires, waar de 64 jarige Hongaar in ballingschap leefde, keert hij terug naar zijn geboorteplaats. Zodra het dorp hoort van zijn terugkeer, wordt hij binnengehaald als de Messias. Ergens heeft iemand het idee in de wereld geholpen dat de baron zijn fortuin aan de stad zal schenken. De baron is zich van geen kwaad bewust, met zijn aristocratische afkomst wordt hij eerder als een dégénéré afgeschilderd en laat alles gelaten langs zich heen gaan. Het enige wat hij hoopt is Marika, zijn jeugdliefde, weer te ontmoeten. Hij schrijft haar zelfs twee brieven. Echter, als hij voor haar staat, herkent hij haar niet, bovendien heeft hij haar naam als Marietta onthouden.

Het verhaal begint met de professor, een internationale mossenexpert, die zich in een hut van ‘Hungarocell’, een soort piepschuim, in het Braambos aan de rand van de stad verbergt voor zijn 19-jarige dochter die een tv-ploeg en een leger journalisten heeft opgetrommeld. Ze eist financiële genoegdoening voor zijn nalatige vaderschap. Zelf heeft hij nauwelijks weet van deze dochter, maar ze lijkt op haar moeder, dus het zal wel zo zijn. Hij schiet een paar munitiemagazijnen leeg in de lucht wat de journalisten doet vluchten, maar de aandacht trekt van de motorbende met nazisympathieën, die het stadje terroriseert, en -zo blijkt later- nauw samenwerkt met de politie. Zij bezoeken de professor en als hij een van de bendeleden doodschiet, is de beer los. De professor moet noodgedwongen vluchten. 

De professor en de baron zijn sleutelpersonages en worden omgeven door een even kleurrijke, als herkenbare (clichématige) stoet aan stedelingen. De schrijver verbindt de levens van zijn personages en rijgt ze aan elkaar als filmbeelden met absurde en tragische scènes, triviale gedachten, afgewisseld met filosofieën over religie, maatschappij, macht en de zin van ons bestaan.

Bonte stoet personages

Er zijn personages met terugkerende perspectieven, zoals de burgemeester die een groots feest wil organiseren voor de baron. In zijn welkomstspeech vertelt hij al waar hij zijn financiële schenking voor wil gebruiken. Bovendien laat hij een amateurkoor ‘Don’t cry for me, Argentina’ opvoeren, wat overigens compleet mislukt. Dan de directeur van de plaatselijke bibliotheek, hij spreekt Latijn, vindt zichzelf erg erudiet en kijkt neer op het Hongaarse dialect. De plaatselijke commissaris van de politie duldt geen tegenspraak en hoort het liefst zichzelf praten. De hoofdman van de motorbende, een ruwe bolster met larmoyante sentimentele gedachten over zijn doodgeschoten maat, Sterretje. De postbode, die de brieven van de baron aan Marika bezorgt. De conducteur op de trein waarin de baron vanuit Wenen naar zijn geboortestad reist.

De kinderen in het weeshuis, gehuisvest in het voormalige landhuis van de familie Wenckheim, moeten eruit omdat de baron in zijn eigen huis wil verblijven. De timmerman die zijn bed in elkaar timmert. Marika en haar vriendin Irén. En Dante, die zichzelf tot persoonlijk secretaris van de baron benoemt. Hij is een vrolijke oplichter die zichzelf naar een voetballer bij Bayern München heeft vernoemd, maar van de auteur van De goddelijke komedie nog nooit heeft gehoord.
Op de achtergrond figureren vluchtelingen, daklozen en zwervers zonder stem. Er wordt gedemonstreerd, verkracht en er vindt een heuse beeldenstorm plaats, waarmee het verhaal een onmiskenbaar hedendaagse lading krijgt.

Mooie innerlijke monoloog

De baron komt tragisch aan zijn einde. Na een mooie innerlijke monoloog wandelt hij in de nacht langs het spoor en heeft allerlei redenen om een eind te maken aan zijn leven. Op het juiste moment komt hij tot inkeer, maar dan is het te laat. Als de stad na zijn dood erachter komt dat de baron failliet was, is alle hoop op een betere toekomst vervlogen. Men neemt het recht in eigen hand en daarmee stevent de samenleving op zijn inktzwarte einde af. 

Er staan mooie en kwetsbare passages tussen de vaak hilarische en verontrustende scènes. Het verhaal op zich is traag met veel herhalingen. Daarbij heeft Krasznahorkai weinig op met de mensheid en de Hongaar in het algemeen, wat vooral in het laatste hoofdstuk, ‘Aan de Hongaren’, duidelijk wordt. Hij veegt de vloer aan met zijn landgenoten en schopt tegen hun domheid, opportunisme, machtsmisbruik van mannen met grote ego’s, corruptie en bureaucratie en de desillusie van het neokapitalisme. Hij schetst een duistere en disfunctionele maatschappij die geregeerd wordt door angst en op apocalyptische wijze ten onder zal gaan. De link met een maatschappij waarin populistische leiders een rol spelen, is snel gelegd.

Lees hier een interview met vertaler Hongaars Mari Alföldy na het winnen van de Filter Vertaalprijs 2014.