De Beierse stad Augsburg ligt op het punt waar de rivieren Lech en Wertach samenvloeien. Een eind verder stroomopwaarts aan de Wertach ligt Nesselwang. Deze twee plaatsen en rivieren vormen het decor van Omstandigheden, de jongste roman van Koos van Zomeren. Maar ze zijn meer dan een decor. Ze zijn ook de aders en ankerpunten, de metaforen, van de gedachtenstroom van hoofdpersoon Ronald Walraven die op zijn tweeënzeventigste zijn leven overziet en nadenkt over ouderdom, dood en hoe zaken anders hadden kunnen lopen.

Het heden van de roman is 2018, Walraven heeft twee kinderen, dochter Debbie en zoon Leo. Hun namen vormen de titels van de twee delen van de roman. Het kortste eerste deel, ‘Ach Debbie’, draait om een laatste bezoek van vader en dochter aan het gebied van Lech en Wertach, waar het gezin zoveel vakanties doorbracht. ‘Wat verwacht je daar te zien?’, vraagt Debbie vóór hun vertrek. ‘Nou, niet veel misschien’, is het antwoord van Walraven: ‘een rivier en nog een rivier en hoe die als één rivier verdergaan – dat is waarschijnlijk alles’.

Wegenkaarten

Walraven hecht aan wegenkaarten. Hij is zeer precies in het uitstippelen van routes. In de roman worden de kaarten compleet met nummer, jaar van uitgave en schaalgrootte genoemd. Ze zijn Walravens houvast: ‘Dan is daar dat punt op de kaart en dan weet ik: daar ben ik geweest’.
De reis van vader en dochter is een tastend onderzoek naar wat Debbie bezighoudt: ‘Ik heb steeds het gevoel dat je me iets wilt vertellen en dat het er maar niet van komt’. In feite is het een zelfonderzoek van Walraven die zich afvraagt waarin hij ten opzichte van zijn dochter is tekortgeschoten. Want wat in dit eerste deel een normale vakantietocht van vader en dochter zou kunnen lijken, komt in het tweede deel met de titel ‘Beste Leo’ in een heel ander licht te staan. Dat tweede deel kondigt hij tegenover zijn dochter in het eerste al aan als hij zegt te overwegen zijn zoon een brief te willen schrijven.

Paarden

In de brief aan ‘Beste Leo’ wordt al snel duidelijk dat de zojuist beschreven tocht met Debbie een heel andere dimensie heeft. Hij was niet wat hij leek en niet voor niets blijkt de naam in de titel te zijn voorafgegaan door ‘Ach’ – maar laten we hier een spoiler vermijden.

De aanleiding voor Walravens brief vormt een een kranteninterview met Leo, die als kunstenaar grote bekendheid geniet om zijn schilderijen van paarden. Daarin maakt hij zijn vader ernstige verwijten. Hij blijft, net als in andere openbare optredens, obsessief vasthouden aan gebeurtenissen die in het gezin zouden hebben plaatsgevonden die voor hem een ongeneeslijk trauma vormen. Het interview is des te pijnlijker omdat Leo tien jaar geleden resoluut heeft gebroken met vader, moeder en zus en hen nooit meer iets heeft laten horen. Maar is dat echt zo? Walraven begint er aan te twijfelen als uit een boek een ansichtkaart dwarrelt van Leo aan Debbie die ruim na de breuk te dateren is.

Het is één van de vele betekenisvolle aanleidingen die Walraven dwingen tot zelfonderzoek. Hij moet de raadsels waarvoor het verleden hem stelt onder ogen zien. Dat mondt uit in overdenkingen als deze: ‘Het is voorbij, dat besef ik maar al te vaak. Maar het zou niet voorbij zijn als het er niet was geweest, en als het er geweest is moet het ergens gebleven zijn, en als het ergens gebleven is moet ik het kunnen vinden. In de tussentijd moet ik maar zien te leven zoals een boom leeft: er zijn geen verwondingen, er zijn alleen maar omstandigheden’.

Woordenangst

Ronald Walraven was in zijn werkzame leven boekhandelaar. In 2006, een paar jaar voor de financiële crisis, heeft hij zijn zaak verkocht, maar zijn liefde voor boeken en kaarten is gebleven. Hij strooit in zijn mijmeringen volop met boektitels en zijn oordelen daarover; onder de gewaardeerde boeken zijn die van W.G. Sebald, die in het dorp Wertach aan de gelijknamige rivier werd geboren. In de brief aan Leo haalt Walraven herinneringen op aan zijn vakanties, zijn wandelingen, zijn relatie met zijn eigen vader en zijn honden. Bij die laatste spelen vooral de herinneringen aan de verdrinkingsdood van de ene en de ziekte van een andere hond een belangrijke rol. Daartussendoor lopen hinderlijk (voor hem) zijn ouderdomsklachten aan de lies en zijn ‘woordenangst’, de vrees in een gesprek te stokken omdat hij niet op de simpelste woorden kan komen.

In Walraven herkennen we veel van de auteur van Omstandigheden, Koos van Zomeren zelf: zijn politieke verleden, zijn liefde voor de natuur, maar ook zijn relativering en zijn ironie. Een sterk voorbeeld van het laatste is dat hij Walraven laat zeggen dat hij romans met een gestaag toegenomen wantrouwen leest, vooral als die trauma-literatuur zijn: je vermoedt als lezer al gauw waar het heen gaat, maar dat geeft de auteur in het laatste hoofdstuk pas prijs. Omstandigheden zelf is echter precies zo’n roman. Pas aan het slot wordt de lezer de ware aard duidelijk van het conflict dat door kleine voorafgaande details gedoseerd is uitgeserveerd.

Toespelingen

De ironie gaat, zoals in veel werk van Van Zomeren soms gepaard met een grimmigheid en een relativering die zijn hoofdpersoon tot een sikkeneur lijken te maken. Er zijn tal van toespelingen die bij de lezer een glimlach van herkenning oproepen. Zo memoreert hij een bezoek van uitgever Geert van Oorschot aan zijn voormalige boekwinkel die hem (hem aansprekend als ‘Mijnheer Walschap’!) overhaalt om meer boeken uit de Russische Bibliotheek in voorraad te nemen; het is een bekende anekdote over de befaamde uitgever. En welke lezer krijgt niet meteen een beeld van een zekere politicus bij ‘de aanstichters van de rechtse revolte’: ‘Die beloven niks. Alleen maar afbraak. Wollt ihr die totale Vernichtung? Nou, dan gaan we dat regelen! Hoor je ze juichen, Leo?’ En zuur is hij, bijna op zijn Komrijs, als hij over de televisie vaststelt dat die ‘een venster op de wereld [had] zullen zijn, maar alles wat je krijgt is een venster op Volendam, inteelt’.

Omstandigheden (op het omslag gezet als Omstandig heden, zonder afkortingsteken en met spatie, zal een verwijzing zijn naar het heden vanwaaruit Walraven zijn hele leven overziet) is een boek waarvan de plot zich moeizaam ontvouwt, mede door de springerige gedachtenstroom van de protagonist. Er valt echter volop te genieten van stijl, associatieve sprongen en wisselende stemmingen. Van Zomeren bewees al eerder (Sneeuw van Hem en De man op de Middenweg) dat hij veel meer kan dan reportages en columns schrijven. Omstandigheden is er een mooi nieuw voorbeeld van.