‘Helaas ben ik alleen in het schrijverschap echt wie ik ben (…) Ik voel mij bijna voortdurend een vreemdeling in dit harde en onvriendelijke leven, en heel vaak hulpeloos’. Die zelfbespiegeling schrijft Konstantin Paustovski (1892-1968) in een brief van 13 december 1946 aan Tanja Jevtejeva, zijn derde vrouw. Het citaat is een krachtige samenvatting van zijn leven. Dat stond geheel in dienst van zijn schrijverschap en was getekend door de twee wereldoorlogen, de Russische Revolutie en daarop volgende burgeroorlog, maar ook door censuur, armoede, papierschaarste, geldgebrek en ziekte (astma en aan het eind van zijn leven hartfalen). Toch was het een leven vol reizen, aandacht voor schoonheid en verliefdheden. Maar vooral: prachtige vertellingen.

Veel lezers van zijn zesdelige Verhaal van een leven weten dat al. Toen de Arbeiderspers ze tussen 1967 en 1984 in de reeks Privé-domein uitgaf, bleken ze ook in Nederland diepe indruk te maken.
En nu is er Goudzand, een verzameling dagboekfragmenten, brieven aan zijn vrouwen, kinderen en vrienden, journalistieke stukken en enkele verhalen. Voor wie de zes delen Privé-domein nooit las, een uitstekende kennismaking met de veelzijdigheid van Paustovski en voor wie dat wel deed een prachtige achtergronddocumentatie en uitnodiging om de autobiografische verhalen nog eens te herlezen. Dat kan, want in het najaar verschijnt er een dundrukeditie in twee delen van bij Van Oorschot, die ook Goudzand verzorgde. Ook de vertaler is dezelfde: Wim Hartog.

Zintuiglijk
De uiteenlopende bronnen voor Goudzand maken dat het boek nogal verschillende stukken kent. Het meest opvallend zijn de verschillen in stijl. In brieven en artikelen is Paustovski vrijwel steeds de grote stilist die we ook uit Verhaal van een leven kennen: een verzorgd taalgebruik, met oog voor nuances en details, voor de schoonheid van de natuur en een bijna zintuiglijke beleving, zoals in een dagboekfragment uit 1920:

‘Krol [een van de troetelnamen van zijn eerste vrouw Jekaterina Zagorskaja] heeft op haar naamdag witte chrysanten gekregen. Winterse bloemen, hun vermoeide blaadjes lijken op sneeuwvlokjes. Ze zijn bijzonder mooi als ze in een koude kamer staan met ijspatronen op de ruiten. Hun bittere geur is heel droevig. Ik weet niet waarom ik aan die besneeuwde, bodemloze dagen in Moskou moet denken en aan de stem van Boema [jeugdvriendin van Jekaterina].’

Heel anders is hij in zijn dagboeknotities. Die schreef hij duidelijk alleen voor zichzelf. Soms raak je er als lezer de weg in kwijt, zoals in dit fragment uit 1922:

‘Bij Njoera. Een afgelegen steegje. Een kleinburgerlijke kamer. Haar man heeft een winkeltje. Ik haalde herinneringen op aan de winter in de buurt van Kazan, aan Nikolasja Roednev en Tamara, zijn vrouw. Feuilletons van Tsenovski. Een Bulgaar. Uitgekookt. Oompje Ljonja en de huid van een jaguar. Een grammofoon bij de Brelidzes thuis.’

Geheugen
Toch vormen ze een belangrijke informatiebron: ‘Je moet dagelijks aantekeningen maken. Anders lossen de dagen op als rook, als een rossige luchtspiegeling’, tekent hij in maart 1927 op. Vadim, de zoon van Paustovski uit zijn eerste huwelijk, haalt het citaat ook aan. Van hem is achter in Goudzand een persoonlijke terugblik opgenomen op het leven van zijn ouders. Vadim is wat verbaasd over die opmerking omdat hij zijn vader kende als iemand die op zijn waarneming en zijn geheugen vertrouwde. Maar daarvoor maakte hij die notities juist, constateert hij na wat nadenken. Zijn vader hoefde niet altijd terug te grijpen naar zijn boekjes en schriften, want het opschrijven alleen al had hem geholpen de gegevens in zijn geheugen op te slaan. Zoals een schilder schetsen en studies maakt voor hij aan zijn doek begint.

In Over aantekeningenboekjes en het geheugen, verhaal 28 uit Onrustige jeugd (het tweede deel van Verhaal van een leven), bevestigt Paustovski dat. Hij levert daarin meteen de titel voor Goudzand: ‘Voor een schrijver is het geheugen bijna alles. Het opgespaarde materiaal wordt er niet alleen maar opgeslagen. Het meest waardevolle wordt er als in een toverzeef achtergehouden. Stof en molm vallen erdoor en worden door de wind weggevoerd en slechts het goudzand blijft achter.’

Geuren, stemmen, kleuren
Naast de stijlverschillen tussen brieven, verhalen en dagboeken valt ook de rijke variëteit aan toonzettingen op.
Er is de romantische Paustovski die zijn eerste vrouw Jekaterina in 1916 schrijft: ‘Kinderen geloven op hun eigen, kinderlijke manier in God. In hun geloof schuilt een bijzondere schoonheid en betovering. De grote schoonheid ervan is dat ze van God houden en deze herkennen in moeders stem, in de geur van appels, in de doorzichtigheid van water en in het lichtschijnsel van de olielampjes bij de iconostase, ja eigenlijk in alles. God onthult hun alles en verleent hun tere, tedere leven een bijzondere kracht. Ik hou van jou net zoals kinderen in God geloven.’

Er is de introspectieve Paustovski, bijvoorbeeld in zijn dagboek in 1920: ‘God heeft mij op aarde gezet met een gave voor kleuren. Daarom ben ik kunstenaar. Ik voel heel scherp de nuances en stemmingen van de dagen, ondanks mijn bijziendheid. Ook de tinten van de menselijke ziel voel ik aan. Als ik schrijf, zet ik de woorden neer als penseelstreken, als verf op een doek, en zelfs mijn gedachten zijn kleurschakeringen, soms bleek, soms dieprood, maar het meest van al goud of met een gouden gloed, vervuld van warmte van binnenuit.’ (Je zou bijna zeggen dat Paustovski een synesthetisch brein had).

Sparrenbossen
De invoelend observerende schrijver is hij ook, zoals in het korte essay over de naïeve schilder Niko Pirosjmanisjvili, getiteld Het leven op een tafelzeiltje (pagina 252).

En de sarcast, bijvoorbeeld wanneer hij op 6 mei 1943 over Russische ambtenaren schrijft: ‘Het is een ongelooflijke rompslomp met de paperassen om je vertrek te regelen. Alles gaat vreselijk langzaam omdat er bij alle instanties, naast een permanente rechtsverdraaiing, enorm lange lunchpauzes bestaan die ook nog eens op heel verschillende tijdstippen plaatsvinden. Bovendien zijn de klerken al een uur voor de lunch ontoerekeningsvatbaar vanwege het vooruitzicht van voedsel en na het eten ook nog omdat hun verwachtingen niet zijn uitgekomen.’

En de ontroerende Paustovski is er, zoals hij zich in 1959 zijn ontmoeting met en afscheid van Lydia Delectorskaya (de in Parijs wonende Russische, die zijn werk vertaalt in het Frans), herinnert: ‘“Komt u een keertje naar Rusland”, zei ik tegen Lydia Nikolaevna, “al is het maar om te horen hoe bij ons de sparrenbossen ruisen.’”.

Tenslotte de geëngageerde Paustovski in een journalistieke brief aan zijn lezers in Amerika uit 1960: ‘Schrijvers hebben onder meer als taak voor de mensen heel de glorie, schittering en verwondering te laten zien van het echte leven dat vaak schuilgaat achter verminkingen, toegebracht door beestachtig optreden van de mens.’

Vlekken
Dat wilde Paustovski: kijken in de ziel. Hoop bieden in een soms wanhopig ontsporende wereld.
Goudzand staat vol van voorbeelden daarvan.

Maar is er dan helemaal niets negatiefs over deze uitgave op te merken? Toch wel. Een boek als dit kan niet zonder goede namenlijst, zonder verklarende noten en zonder tijdlijn. In alle drie is voorzien. En ze zijn een welkome toevoeging. Helaas grijpt de lezer daarin echter meerdere keren mis. Wat zou het verder mooi zijn geweest als een overzichtskaart opgenomen was van alle plaatsen waar Paustovski werkte en woonde.
Maar dat verhoudt zich allemaal tot de schrifturen van Paustovski zelf als de inktsmetjes op een vel papier met een prachtige tekst van hem. Of zoals hij zich onder een brief uit februari 1961 aan een ex-studente verontschuldigde:

‘Excuses voor de vlekken.
Komt door een amandelblad.’

Zelfs van zo’n ontsierend detail kon hij nog de schoonheid verwoorden.