In de tweetalige bundel Ik heb de tijd op je naam laten vallen, hebben de samenstellers en vertalers, Harrie Lemmens en Marilyn Suy, gedichten bijeengebracht van eenendertig Portugese vrouwelijke dichters, vanaf de zestiende eeuw tot heden. De eerste van hen werd geboren in 1520, de laatste in 1982. Uit de 21^e eeuw zijn geen gedichten opgenomen, omdat deze eeuw volgens de samenstellers ‘nog wat moet rijpen.’

Harrie Lemmens vertaalde meer dan honderd boeken van het Portugees naar het Nederlands, waaronder werk van Fernando Pessoa en José Saramago, die ook in Nederland grote bekendheid genieten. Hij tekende voor het leeuwendeel van de vertalingen, Suy vertaalde vier hedendaagse gedichten. De zwart-wit foto’s die de gedichten illustreren en de lay-out zijn van de hand van fotograaf Ana Carvalho. Haar sfeervolle foto’s staan steeds op de rechterpagina met op de linkerpagina een korte biografie van de dichter, waarna het betreffende gedicht in cursief op de volgende pagina staat met de vertaling in romein er tegenover. Het is een mooie en verzorgde bundel geworden.

Poëzie ter kennismaking

Van elke dichter is er slechts één gedicht opgenomen, ter kennismaking, want de meeste mensen zullen nooit eerder werk van deze Portugese vrouwen gelezen hebben. Het gedicht beslaat, op een enkele uitzondering na, ook één pagina. Het oudste gedicht is van Joana da Gama die leefde van 1520 tot 1586, het jongste van Ana Pessoa die in 1982 werd geboren. Veel vrouwen uit vroegere eeuwen sleten hun leven of een gedeelte ervan in een klooster, bijvoorbeeld als ze weduwe waren geworden, niet wensten te huwen met de voor hen gekozen kandidaat, of door onbetamelijk gedrag. In het klooster kregen ze de kans om te leren lezen en schrijven als ze dat nog niet konden, of om talen te leren zoals Grieks en Latijn. Ook werden er devote gedichten geschreven tot meerdere eer en glorie van God, maar met een ondertoon van verlangen naar andere liefde dan de goddelijke. 

Of het met opzet de keuze van de samenstellers is geweest, of het is een kenmerk van de Portugese vrouwelijke poëzie: wat opvalt is dat alle gedichten van hartstocht spreken, van verzet tegen het lot, van de bewustheid van de eigen identiteit en het zelfbeeld. Er zijn weinig liefdesgedichten bij zoals we die kennen uit de traditionele poëzie. Ook valt op dat de dichters niet de minsten waren op intellectueel en cultureel gebied: de meesten hadden gestudeerd en bekleedden een hoge functie in het klooster of in de wereld daarbuiten. Onder hen bevindt zich een markiezin, een pedagoge, een hoogleraar, een filosoof, een journaliste, een militante feministe; en dan hebben we het echt niet alleen over de 20^e eeuw. 

Een voorbeeld is het volgende gedicht van Maria Teresa Horta (1937), journaliste en militant voorvechtster van vrouwenrechten.

Ongehoorzaamheid

Ik ben onontwarbaar
mezelf
dwars en eigengereid
Ik ben degene die nee zei tegen
dat
wat de anderen wilden
Ik zei nee tegen het lot
dat voor mij was weggelegd
Ik weigerde de onuitgesproken bevelen
ik verkoos de vrijheid
en leef zoals ik zelf wil

Oorspronkelijke rijmschema

De gedichten mogen dan wat inhoud betreft veel gemeenschappelijks hebben, hun vorm daarentegen is zeer verschillend. Vormvaste gedichten met eindrijm, waaronder sonnetten, komen vooral in de jongste eeuwen voor, vrije verzen en prozagedichten zijn meer van de 20e eeuw. De vertalers zijn met respect te werk gegaan, voor zover iemand die de Portugese taal niet kent dat kan beoordelen: rijmklanken zijn zo veel mogelijk omgezet in Nederlandse equivalenten, het oorspronkelijke rijmschema is aangehouden en ook wat het metrum betreft is er een poging gewaagd om dit over te zetten. 

Veel gedichten in deze bundel gaan niet alleen over het eigen leven, maar ook de vraag wat poëzie is en wat de taak van de dichter is, heeft diverse dichters in deze bundel beziggehouden. Het gedicht van Mila Vidal Paletti (1950) , een dichter die sinds 1970 in Nederland woont, laat dat zien:

Het bedrogen woord

Letter voor letter verscheen het op het papier.
Ik verhief het zo hoog in zijn verlangen
(het was een ambitieus woord)
dat het de rand van het blad bereikte
en ik wachtte…Het woord ook.
het overwoog een vlucht maat zat
met een draad vast aan mijn opdringerige blik.
Ik deed alsof ik nadacht: het hele gedicht trilde.
Ik probeerde het te verlossen: tevergeefs.
Een licht in mijn ziel was uitgegaan en
het oude vuur aan mijn vingers was gedoofd.
Ten slotte voelde ik mijn weerzin, onzekerheid
de weg naar de dood. Toen het wegsprong, zuchtte het
en hield het kort: het wilde geen afscheid
en geen bezoek in de afgrond
van de bedrogen woorden.
Ik keek hoe het van de bladzij verdween
in een stoet van losse letters.
Een enkele keer zoek ik het nog eens
stiekem op. Het heeft mij nooit vergeven.

Verstoring van de balans

Op de valreep zijn van de jongste dichter, Ana Pessoa (1982), een kort fragment uit een nog ongepubliceerd gedicht, een poëtische prozatekst en een Facebookbericht in de vorm van een essay opgenomen in de vertaling van Suy waarin de dichter – vooral bekend om haar young adult boeken – probeert te verduidelijken waaruit het verschil tussen poëzie en proza voor haar persoonlijk bestaat. Dat zij er niet geheel in slaagt om de lezer daarvan te overtuigen, is haar vergeven, maar haar essay verstoort de balans in de bundel als geheel. Het had voor de hand gelegen om ook van haar slechts één gedicht op te nemen; nu lijkt het alsof haar meer gewicht toebedeeld wordt dan de andere dichters. Voor lezers die niet bekend zijn met Portugese poëzie, werkt dit verwarrend. Het doet afbreuk aan de bundel waarin verder alles klopt: vorm, uiterlijk, lay-out en inhoud: het is een prachtig eerbetoon aan de eenendertig dichteressen. Dat er van elke dichteres (op de eerder genoemde Pessoa na) slechts één gedicht is opgenomen, waardoor het niet goed mogelijk is om een mening te vormen over haar dichterschap, is vast en zeker met opzet bedacht om de lezer te prikkelen en nieuwsgierig te maken naar het overige werk. Bij Uitgeverij Koppernik, waar deze bundel verscheen, zal er wellicht nog meer van verschijnen.