De man van het licht is een duister sprookje verteld in een opvallend bloemrijke taal. Dat wordt al in de openingszin duidelijk: ‘Buiten adem belde Jelena aan bij de toekomst, ze kon maar net bij de bel.’ Fraaie openingszin, in een debuut dat grossiert in mooie formuleringen, met name als het verhaal op stoom is gekomen.

De man als moderne heks

Hoofdpersoon is Jelena, een ogenschijnlijk onschuldig meisje, opgegroeid in een instelling en bij weinig liefdevolle gastgezinnen, maar met een grote ambitie iets van haar leven te maken: schrijver worden. Daarvoor meldt ze zich bij een oude professor, die we inderdaad alleen als professor leren kennen. De professor is zojuist gescheiden, is verre van lichamelijk aantrekkelijk (‘zijn buik was een kolossale pudding’) en ziet in Jelena niet alleen een talentvolle schrijfster in de dop, maar ook een liefdesgezel om zijn oude dag kleur te geven. Met alle middelen die hij tot zijn beschikking heeft, variërend van lieve woorden, dreigementen tot theatrale uitbarstingen, weet hij haar in zijn web te vangen. Zo lijkt De man van het licht bij eerste lezing vooral een Me-Too-achtig sprookje te zijn, met een slechte oude man als moderne heks, en een meisje dat, als in zovele sprookjes, een leven leidt in armoede en eenzaamheid en in het aanbod van de oude man een weg ziet om uit een kleurloos bestaan te kunnen ontsnappen. Toch vertelt Katrien Scheir (1978) in haar debuut uit 2021 ook een ander verhaal, dat minstens zo actueel is als we het hedendaagse debat volgen over klassenmigratie en het aantal vinkjes dat iemand heeft. Kun je je afkomst achter je laten en kun je van een dubbeltje een kwartje worden? Lees je met die bril, dan is De man van het licht niet alleen een sprookje, maar past het verhaal ook in de lange traditie van de realistische roman.

Bevoorrechte klasse

Hoofdpersoon is Jelena dus, ze leeft van de bijstand, klust wat bij in een café, en woont in een mansarde (zolderkamer), waar ze zo nu en dan haar vriendje Hans ontvangt. Deze jongen, met zwart haar en een kek staartje, houdt nauwgezet de uitgaven bij die hij spendeert aan zijn vriendin. Als de relatie strandt, wordt de rekening prompt gepresenteerd. De scène is een prelude op de rekening die Jelena uiteindelijk door haar levenskeuzes gepresenteerd krijgt. Naast Hans heeft zij nog twee vriendinnen, Hanna die linguïstiek studeert en Evi die een theateropleiding volgt. Net als Hans, komen de twee vriendinnen uit een andere, meer bevoorrechte klasse. Als Hanna en Evi Jelena de vraag stellen wat ze gaat studeren, volgt de volgende veelzeggende passage:
“‘Eerst een job regelen,” zei ze na een poos.
“Normaal studeer je eerst en dan regel je een job,” lachten ze.’

Het is zelfs ingewikkelder, omdat Jelena een bijstandsuitkering heeft mag ze niet studeren. ‘Het was kennelijk niet de bedoeling dat instellingskinderen zich ontwikkelden.’ Daarom belt Jelena aan bij de professor, de grote man van het Nationaal Theater, in wie zij een mentor zoekt en die op zijn beurt en tot haar verrassing, haar schrijverstalent ondersteunt. Niet veel later trekt ze bij hem in, samen met haar zusje Nika. Dan begint de ellende pas goed. Ze heeft een eigen kamer, maar hoort in de belendende kamer, afgeschermd door haar keukenkast, de professor vaak genoeg moeizaam ademen, hij heeft, zo verwacht ze, niet lang meer te leven (‘Hij was al zo oud dat zijn adressenboekje een dodenakker moest zijn.’). Onder al dat benauwde ademen vraagt hij haar telkens bij hem in bed te komen. Of ze niet zijn dochter kon worden? De professor heeft andere plannen, een verloving, een huwelijk. Wat ze hem, zo nu en dan kan geven en met veel moeite, zijn seksuele handelingen, steeds meer seksuele handelingen, uiteindelijk ontaardend in wat, hoe kort beschreven ook, een sadomasochistische relatie genoemd kan worden, waarbij onderwerping plaatsvindt in het schemergebied van dwang en vrije keuze.

Rimpelloze carrières

Ondertussen volgen we in tussendoorzinnen de rimpelloze carrières van Hanna en Evi. Vooral Evi maakt gemakkelijk carrière met veel gossip-achtige berichten in de krant: ‘Naast een busongeval en het weerbericht stond Evi. Een ster met een felle schijn (…). Evi lachte extatisch in de camera (…). Evi had een facelift gekregen en een kind.’ Jelena’s commentaar op haar vriendinnen wordt naarmate zijzelf steeds meer in een uitzichtloze situatie terechtkomt cynischer, zoals het ook haar vriendinnen naar haar toe steeds meer ontbreekt aan hartelijkheid.

Natuurlijk loopt het helemaal mis tussen de professor en Jelena. Dan blijkt dat ze, ondanks haar jeugd en talent, de onderliggende partij blijft. Pijnlijk hoe sociale afkomst, het ontbreken van een eigen netwerk, daarvoor leunde ze teveel op die van de professor, er voor zorgen dat Jelena er helemaal alleen voor komt te staan. Alleen dankzij de hulp van de eenvoudige man van het licht, die haar als een schaduw volgt, wordt een totale ondergang voorkomen.

Dunne lijn

Met De man van het licht bewijst Katrien Scheir haar dubbeltalent. Naast haar beeldend werk, zo is de omslagtekening van haar hand, blijkt zij een schrijver die krachtige scènes schrijft in beeldende taal. De soms overmatig aanwezige ‘als’-vergelijkingen (op de eerste twee bladzijdes zijn er zo’n vijf te tellen) zorgen voor een trage, wat moeizame start, maar naarmate het verhaal vordert, golven de zinnen ritmischer en verdwijnen de soms wat gezochte vergelijkingen. Je raakt meer betrokken in het verhaal: de zelfkwelling van Jelena, haar schuldgevoelens, onschuld en opportunisme tegelijk, én wensdromen zijn invoelbaar, zelfs haar keuze om haar leven aan de oude professor te geven. Uiteindelijk zijn de drijfveren van de professor op zijn beurt ook invoelbaar. Wat doe je als je eenzaam bent, als je kinderen nauwelijks naar je omkijken, als er op zo’n moment iemand op je pad komt die mooi, talentvol en toegewijd is? Er is een dunne lijn, voor beide karakters, tussen gebruik maken en misbruik maken van een situatie. Lezers ontsnappen niet aan de vraag of er wellicht in hen tegelijk een Jelena én een oude professor schuilgaat.