De Amerikaanse schrijfster Katherine Anne Porter (1890-1980) maakte aan den lijve de Spaanse griepepidemie van 1918 mee. De gruwelijke ervaring van de haar bijna fatale ziekte heeft zij verwerkt in de novelle Vaal paard, vale ruiter. In dit verhaal worden de journaliste Miranda – het alter ego van Porter – en de soldaat Adam meegesleurd in de draaikolk van vernietiging die wereldwijd voor zoveel slachtoffers zorgde. De novelle uit de verzameling van drie verhalen werpt een schrijnende blik op ziekte, oorlog en de gevolgen daarvan. In het licht van de huidige pandemie is dit verhaal niet alleen actueel maar ook ontnuchterend met zijn intense beschrijvingen van ziekte.

Porter is zelf journaliste geweest tot ze verhalen en essays begon te schrijven. Alle drie de novellen uit de bundel Vaal paard, vale ruiter (1939) spelen in het zuiden van Amerika waar ze zelf ook vandaan kwam. De schrijfster had een bewogen leven en was bekend door haar bestseller Het narrenschip, maar vooral vermaard om haar korte verhalen. Deze werden geprezen om het heldere en lyrische taalgebruik met geen woord op de verkeerde plek. 

In het eerste verhaal van de bundel, Oude sterfelijkheid, werkt Porter een raamvertelling uit over de familie van dezelfde Miranda als in het titelverhaal en in het bijzonder over haar overleden en in de familie beroemde tante Amy. Door de ogen van Miranda volgen we de mythische verhalen over haar voorouders uit het Oude Zuiden. Via stoffige oude foto’s en verhalen van haar familie blikt Miranda terug in de tijd, en probeert ondertussen volwassen te worden. De flarden van familieverhalen, over onbeantwoorde liefdes en duels, voeden de verbeelding van Miranda en haar zusje. Ze vormen aanwijzingen voor een verleden waarvan de tastbare bewijzen al zijn vergaan, maar de herinneringen zijn voor hen even onwerkelijk als toneeloptredens of poëzie. Net als de exotische volwassenen uit de verhalen in werkelijkheid niet beantwoorden aan hun romantische ideeën. Als ze op bezoek gaan bij een oom leidt dit tot een tragikomische scène met zijn vrouw. De vroegwijze Miranda laveert tussen de verwachtingen van haar familie en de beloften van volwassenheid. Ze wil zich ontworstelen aan de bekrompen idealen van haar jeugd en de eerste stappen op het pad van de onafhankelijkheid zetten. 

Huiveringwekkende geschiedenis

Het broeierige psychologische drama Noenwijn bevat de geschiedenis van een moord op een ranch in Texas. Op een dag komt een vreemdeling, de Zweedse Helton, het terrein van boer Thompson op lopen waarna hij wordt aangenomen als knecht. Hij bewijst zich als zeer nuttig maar is ook extreem zwijgzaam. Dag in dag uit speelt hij hetzelfde wijsje op zijn harmonica. Op de boerderij lijkt het voorspoedig te gaan, tot op een hete augustusdag het noodlot aan komt kloppen in de persoon van een zekere Homer T. Hatch die op zoek is naar Helton. Wat volgt is een ontknoping als in een Griekse tragedie. Hatch onthult dat hij een premiejager is en dat Helton ontsnapt is uit een nabijgelegen gesticht, waarna hij hem naar de boerderij gevolgd is. Thompson krijgt een heftige woordenwisseling met de premiejager, die al snel escaleert.

Het eindigt ermee dat Thompson zich moet verdedigen in de rechtszaal, hij is van onschuldig man tot moordenaar geworden. Het gaat van slecht tot erger als hij zijn buren langsgaat in een poging zijn verhaal te doen. Ze geloven zijn versie van het verhaal niet en het gerucht doet sneller de ronde dan hij dat kan. Zijn vrouw is als gevolg extreem nerveus geworden en zijn zoons vertrouwen hem niet meer. De conclusie die hij trekt is huiveringwekkend en de gevolgen van zijn daad zijn onoverzienbaar. Thompsons herinneringen zijn echter niet onfeilbaar en de lezer wordt in het ongewisse gelaten over de ware toedracht en de vraag wie Hatch werkelijk was. Het verhaal is een perfecte thriller met ijzersterke karakters, wat een groot verschil oplevert met de twee andere verhalen en dat nog maar eens wijst op de veelzijdigheid van Porter.

Pandemielectuur

In het titelverhaal, het indrukwekkende Vaal paard, vale ruiter wordt de journaliste Miranda verliefd op de soldaat Adam. Het is het laatste jaar van de Eerste Wereldoorlog en de stemming is grimmig. Overal klinken frontliederen als Its a long way to Tipperary. Er worden wervende speeches gehouden over plicht en iedereen moet zijn steentje bijdragen. De oorlog is onontkoombaar maar aan de horizon nadert een nog grotere tragedie: de Spaanse griep. Terwijl Adam nog verlof heeft brengen hij en Miranda een paar dagen samen door. Eigenlijk is Adam met zijn hoofd al in Frankrijk maar ze beleven nog een paar intense dagen met dans, etentjes en afspraakjes. Miranda beseft dat deze verhouding geen toekomst heeft: ‘Ze vond hem leuk, echt, en meer dan dat, maar het had geen zin om te fantaseren, want hij was niet voor haar bestemd, voor geen enkele vrouw, hij was de ervaring al voorbij, hij was al zonder het zelf te weten of ernaar te handelen overgeleverd aan de dood.’

Er doet een gerucht de ronde dat er een vreemde nieuwe ziekte heerst, maar er is nog geen enkel besef van de omvang van de tragedie. Mannen sterven bij bosjes volgens Adam, en als Miranda tekenen van griep begint te vertonen is er alle reden tot ongerustheid. Adam verzorgt haar één dag op haar kamer, tot er een ambulance vrij is om haar op te halen. Vanaf het moment dat ze in het ziekenhuis ligt is Miranda nog maar af en toe bij bewustzijn. Ze ligt een maand tussen dood en leven te ijlen, in koortsdromen flitst haar leven voorbij. Tussen korte oplevingen en nachtmerries door krijgt ze ook visioenen. 

Het proza in deze passages is van een ongekende intensiteit en waarachtigheid. Terwijl alles oplost in het niets blijven alleen zwevende gezichten over en een peilloos diepe afgrond. Miranda kijkt de verschrikking van de dood in de ogen: ‘Vergetelheid, dacht Miranda – met haar geest zoekend in haar geheugen naar woorden die ze had geleerd om het ongeziene, het ongekende te beschrijven -, is een draaikolk van grijs water dat zich eeuwig tegen zichzelf keert… eeuwigheid is misschien meer dan de afstand tot de verste ster. Ze lag op een smalle richel boven een put die bodemloos was, dat wist ze.’ Ze gaat onder in duisternis, maar onder alles ontdekt ze haar diepe wil om te blijven leven. De nachtmerries gaan over in een paradijselijk visioen van licht en zee. Als ze weer bovenkomt is er een maand verstreken en is de oorlog voorbij. Ze komt terug als vreemde, in een onbekende wereld moet ze weer leren leven. 

De titel van het verhaal verwijst volgens Porter naar een oude spiritual. Miranda herinnert zich op haar ziekbed de tekst ‘vaal paard, vale ruiter, heeft m’n liefje weggehaald.’ Het is een verwijzing naar het boek Openbaringen, waar de vierde ruiter voor de dood staat. Porter heeft in een gecomprimeerde vorm alle ellende en lijden van ziek zijn gevangen en maakt daarmee het persoonlijke verhaal van Miranda universeel. Alles komt erin samen: de onzinnige oorlog, de blinde vernielzucht en de willekeur van de pandemie. Miranda keert terug als een veranderd mens, met een diep inzicht in de waarheden van het leven. Vaal paard, vale ruiter is duidelijk het verhaal van een wijze, krachtige vrouw die het beschrevene zelf meegemaakt heeft. Stevig met ‘een voet in twee werelden’ zoals ze zelf zegt. De beelden die Porter oproept vinden een echo in de beelden van de huidige pandemie, wat ze op en top pandemielectuur maakt. Maar boven alles zijn de verhalen uit de bundel meesterlijke novelles.