De dystopische roman Kallocaïne van de Zweedse schrijfster Karin Boye (1900-1941) speelt zich af in een collectieve Staat. De ik-figuur, Leo Kall, stelt zich voor als gevangene en chemicus. Hij heeft alle tijd en krijgt zelfs alle vrijheid om het boek te schrijven dat hij móet schrijven, naast zijn experimenten met mensen. Hij is getrouwd met Linda, ze hebben drie kleine kinderen en een hulp in de huishouding (‘medesoldaat’) die aan het eind van de week rapport moet uitbrengen. De kinderen zijn ‘kleine medesoldaten’ die aan de Staat zijn geschonken, als ze volwassen zijn worden ze als werknemer opgeroepen voor het Jongerenkamp. Zo dragen Leo en Linda bij aan de Staat, al stijgt de geboortecurve in totaliteit onvoldoende.
De Staat is een collectief, individu-zijn wordt als iets romantisch beschouwd. Net zoals er maar één taal in deze Wereldstaat gesproken dient te worden. Leo en Linda wonen met hun kinderen in de ondergrondse Chemiestad nr. 4, die deel uitmaakt van de gemilitariseerde, politionele Wereldstaat. In hun huis zit op de muur ‘het politieoor met daarnaast het politieoog’. 

Het experiment

Het experiment is ‘iets waarvan ik hoop dat het de Staat van nut zal kunnen zijn’, zegt Leo, want wat dreigt is een oorlog. Het gaat alleen maar om het ‘nut’, niets mag leuk zijn. Eten wordt naar binnen gewerkt, cultuur is een luxe ‘voor tijden waarin er geen gevaar dreigt (tijden die misschien nooit terugkeren)’. 

Het experiment bestaat uit een middel dat wordt ingespoten waardoor iedereen zijn geheimen verraadt. Daarvoor geldt de Wet tegen staatsvijandige gedachten. Het middel heet kallocaïne, genoemd naar hoofdpersoon Leo Kall. De enige bijwerking is een lichte hoofdpijn. Het middel is uitgeprobeerd op vijf mensen van de vrijwillige offerdienst. Zij hoefden niet gezond te zijn, wel bij hun volle verstand én getrouwd, waarbij de injectie zo zal werken, dat de echtgenoot of echtgenote zijn/haar wederhelft aangeeft, waarbij de kans bestaat dat ze elkaar aangeven! Dat wil zeggen dat ‘de dader’ in opdracht van de politie een verzonnen verhaal vertelt en daarvoor geld krijgt.

De filosofische vraag die in deze roman is: wat is de mens, wat is goed, wat is kwaad? In deze Wereldstaat is de mens een puur biologisch verschijnsel. De rest is mystiek. In concreto wordt het verhaal verteld van Kadidja Kappori en haar man Togo Bahara. Zij heeft hem verraden, waarop hij wil scheiden. Was dat verraad binnen de visie van de Wereldstaat nu goed of slecht? Het is nota bene Kall die door allerlei retorische omhalen, het huwelijk redt.
Daar staat tegenover dat Leo op een dag een restant van de vloeistof gebruikt om Linda in te enten. Ze ‘bekend’ in haar halfslaap dat ze Leo wel zou willen doden. Waarop Leo een valse getuigenis aflegt, ‘bevroedde wat macht was, voelde die (…) als een wapen – en wanhoopte’.

Grenzeloze stilte

Voor het eerst luistert Leo naar zijn vrouw die het heeft over ‘wat het betekent om te baren’. Ze hoopt dat zich misschien zo ‘een nieuwe wereld kan vormen van degenen die moeder zijn, en of ze nu kinderen hebben gekregen of niet’. Het is een gedachte die doet denken aan het begrip ‘nataliteit’ van de filosofe Hannah Arendt, die zich verdiepte in totalitarisme, zelf geen kinderen had, maar dit begrip muntte als een nieuw begin.
Leo vraagt zich af, of hij ook ‘op een nieuwe manier’ zou kunnen spreken. In stilte, zoals opvallend genoeg het geluid van de metro niet meer doordringt door muren en aardlagen. ‘Deze stilte was grenzeloos’, maar toen hoorde Leo iets wat hij ‘nooit eerder had gehoord: de wind’, een bries. Het begin van een nieuwe wereld dacht hij, maar nee: het geluid van de metro teruggekomen. 

Maar dat niet alleen, Leo geeft ook de hoofdcommissaris van politie aan. Uiteindelijk wil hij dit weer intrekken, maar dat verzoek wordt niet ingewilligd. Leo wordt opgepakt en moet zijn uitvinding afstaan. Het is de bedoeling dat de straten van Chemiestad 4 met gas worden gevuld, zodat de inwoners uit de straten omhoog zouden kruipen. 

Vertaalslag naar het hier-en-nu

Alles wat in deze dystopische roman wordt beschreven, valt op een of andere manier naar recente of iets langer geleden gebeurtenissen te vertalen. De afluisterpraktijken, geboortecurve in China die weer moet stijgen, onderdrukking minderheidstalen, nationalisme, politionele staten, experimenten op mensen, een waarheidsserum zoals de KGB dat gebruikte, kunst als luxe, complottheorieën, de geldigheid van (nood)wetten, de mens als puur biologisch verschijnsel, verraad, macht, enzovoort. Vergeet hierbij niet dat het boek in 1940 werd geschreven.

In een nawoord gaat vertaler Bart Kraamer in op het leven en werk van Boyle. Ze groeide op in een intellectuele en religieuze omgeving; de stilte en de bries zijn als beelden bijvoorbeeld rechtstreeks aan de Bijbel ontleend. Kallocaïne is haar bekendste roman, die ze in een flow schreef terwijl de oorlog steeds dichterbij kwam. Aan haar ideeën over de Wereldstaat lagen de stalinistische Sovjet-Unie en het nationaalsocialistische Duitsland ten grondslag. Door beide landen had ze gereisd. Het verraden van geheimen valt terug te voeren tot de psychoanalyse, die Boye ook uit eigen ervaring kende. In 1941, op 24 april wordt Karin Boye dood aangetroffen nadat ze een overdosis slaapmiddelen had ingenomen. 

Lees na deze roman de recent verschenen bundel essays Tegen totalitarisme van George Orwell, de schrijver van die andere grote dystopische roman (1984, geschreven na Kallocaïne), en je zult versteld staan van de overeenkomsten met betrekking tot de beklemmende, onheilspellende visioenen die worden geschetst.