Alma’s dochters is een familiegeschiedenis waarin de levens van vijf vrouwen centraal staan. Het boek begint in de negentiende eeuw met stammoeder Alma en volgt daarna de levens van Alma’s dochter Elly, haar kleindochters Sylvia en Elly en haar achterkleindochter Lili. Dan zijn we in het heden. Lili leeft nog en de koffer met familiemateriaal die zij bewaard heeft, vormt de basis van dit boek dat de vrouwelijke lijn volgt. Naast de vijf vrouwen komen er in dit boek wat interessante mannen langs, onder wie bekenden als commentator G.B.J. Hiltermann en regisseur Fons Rademakers. Al met al is het een vol boek, waarin heel veel mensenlevens voorbijkomen, dat via de geschiedenis de problematiek van de ongelijkwaardigheid van man en vrouw aan de orde stelt.

Schrijfster Jutta Chrorus beweert in de proloog dat de vrouwen in dit boek, als ze mannen waren geweest, hun talenten met meer bravoure ten toon hadden kunnen spreiden. Dat ze zelfverzekerder waren geweest en maatschappelijk meer bereikt hadden. Alle vijf vrouwen, de ene meer dan de andere, moesten hun licht onder de korenmaat zetten.

Stammoeder van dit familieverhaal is de in Duitsland geboren Alma Bimmerman (1853-1948), een zelfstandige vrouw, die haar opleiding in Nederland volgde. Zij vertrok als onderwijzeres naar Indië om met haar verloofde te trouwen. Helaas was die verloofde net overleden toen zij er aankwam. Ze pionierde als vrouw alleen en trouwde na enige jaren met de bosbouwer Anton Berkhout (1854-1945). Naast de opvoeding van haar vier kinderen, schreef ze enkele feuilletons en romans.

Haar man was vrij van conventies, een ‘onbekommerde geest’ die vrouwen gelijkwaardig aan mannen achtte. Alma en Anton voedden samen de kinderen op. Hij verdiende het geld, maar als schrijfster had zij ook een eigen inkomentje. Haar naam kom je echter niet tegen in Wikipedia of waar dan ook op het internet, al werd ze in haar tijd met waardering gelezen. Het zal altijd de vraag blijven of ze als man bekender was geworden en gebleven.

Stapje terug

Dit tamelijk gelijkwaardige huwelijk bracht een oudste dochter voort, Elly Berkhout (1882-1943), die minder voor zichzelf opkwam dan haar moeder. Haar leven begon veelbelovend: ze was de eerste vrouw die het diploma behaalde van de Landbouwschool in Wageningen, de latere Hogeschool en Universiteit. Vervolgens zag ze van een vaste betrekking als landbouwonderzoekster af, om plaats te maken voor een mannelijke kostwinner. Dat zou nu geen enkele vrouw meer doen.

Ze cijferde zich ook weg tegenover haar man, de in Indië rijk geworden Ger Brandts Buys. Ze reisde naar Indië om met hem te trouwen, waar ze ontdekte dat hij al een kind had bij een njai, een Javaanse slavin. In plaats van linea recta terug te keren naar huis, accepteerde ze het als een gegeven en ze zou vervolgens ook accepteren dat haar man vreemdging. Uiteindelijk maakte hij een einde aan het huwelijk en keerde zij met haar kinderen terug naar Nederland. Elly deed wat emancipatie betreft dus een stapje terug in vergelijking met haar moeder. Ze trouwde dan ook een ander soort man dan haar vader was.

De derde generatie vrouwen die in dit boek aan de orde komt bestaat uit de kleindochters Sylvia (1907-1994) en Elly Brandts Buys (1913-1985), kinderen van Elly Berkhout en Ger Brandts Buys.

Eigen keuzes

Sylvia had veel pit. Ze werd als oudste dochter op jonge leeftijd in een internaat geplaatst, omdat haar moeder haar niet de baas kon. Als vijftienjarige werd ze in haar eentje naar haar grootouders in Nederland gestuurd waar ze een HBS-diploma behaalde. Zij leek heel zelfstandig en autonoom, maar zou in haar leven toch ook weer veel van mannen moeten slikken. Ze is vooral bekend vanwege het weekblad Haagse Post, waarvan ze lange tijd hoofdredacteur was. Ze gebruikte het kapitaal uit haar erfenis voor de overname van dit blad.

Als hoofdredacteur kwam ze goed uit de verf, met vrijwel alleen jonge mannen om zich heen die ze met enige ironie en liefkozend ‘de heertjes’ en later ‘krengen van jongens’ noemde. Sylvia ontwikkelde een nieuwe journalistieke stijl, die ze had opgepikt bij het Franse weekblad L’Express, het ‘koel opnoteren’ dat wil zeggen dat een verslaggever niet interpreteert maar enkel registreert.

Na een mislukt huwelijk met de arts Ad Veenman krijgt Sylvia een relatie met de later als radiocommentator bekend geworden journalist G.B.J. Hiltermann, met wie ze in 1960 trouwt. Hiltermann komt er in het verhaal van Jutta Chorus niet al te best van af. Hij is een linkmiegel die helemaal zijn eigen gang gaat, diverse seksuele relaties onderhoudt, onder meer – zoals pas veel later bekend wordt – met Sylvia’s dochter Lili, en onderwijl pocht en draait om invloed te verkrijgen en te behouden.

Toen het slechter ging met Haagse Post sloot hij een deal met de nieuwe uitgeverij van het blad, die tot Sylvia’s ontslag leidde. Mooie aanleiding om die man te verlaten zou je zeggen, maar nee hoor, ze bleef bij hem al hielden ze niet meer van elkaar: ze waren tot elkaar veroordeeld. Waarom bleef zij bij hem, ondanks zijn escapades? Chorus komt hier niet goed uit.

Een heel ander leven had Sylvia’s jongere zus Elly. Zij reisde voor de oorlog door heel Europa, was als fotomodel en fotografe erg geliefd en zou hoewel ze getrouwd was kinderloos blijven. Jutta Chorus noemt haar ‘een zondagskind’. Zij kon in een mannenwereld tot op zekere hoogte haar eigen gang gaan en verbleef een groot deel van haar leven in Rome. Blijkbaar was zij een van de vrouwen die haar eigen keuzes kon maken, wat wellicht alles te maken had met het feit dat ze – na een abortus – geen kinderen meer kon krijgen en niet gebonden was aan de opvoedingstaak.

Ten slotte vertelt Chorus het verhaal van Lili Veenman (1930), de enige dochter van Sylvia Brandts Buys. Ze kreeg les aan een filmschool in Parijs en was in Rome de eerste vrouw die een hoog aangeschreven opleiding als regisseur volgde. Ze trouwde in 1960 met de regisseur Fons Rademakers in wiens schaduw ze bleef staan, terwijl ze zoveel in haar mars had. Ze werkte op de set van de films van haar man als regieassistente. Daar werd ze laatdunkend de sergeant-majoor genoemd, omdat ze door haar krachtige optreden en organisatievermogen zorgde dat de zaak letterlijk bleef draaien.
Een vrouw die op een capabele en zelfbewuste wijze haar werk doet wordt blijkbaar meteen met de meest gevreesde en gehate man in militaire dienst vergeleken.

Ze maakte zelf ook twee speelfilms, met enig succes, maar verder bleef ze ook in de schaduw van haar man opereren. Enigszins gelaten constateert ze: ‘Een man hoeft vaak minder te kunnen om hetzelfde te mogen.’ Na de pensionering van haar man leefde ze als een vorstin in een prachtig huis ten noorden van Rome, waar ze evenwichtig en zonder wrok of spijt terugkijkt op haar leven.

Genderbepaalde rol

Alma’s dochters is een vol en boeiend boek dat stof tot nadenken geeft. Jutta Chorus maakt het geschiedverhaal levendig met allerlei maatschappelijke doorkijkjes, persoonlijke details en beeldende voorstellingen. Zo beschrijft ze de brief die Alma naar haar geliefde in Indië schreef: ‘In de jaren dat Alma’s brieven per stoomboot zes weken lang via Spanje de Middellandse Zee over voeren, het Suezkanaal door, de Rode Zee over, de Golf van Aden en dan na de Indische Oceaan en Sumatra aankwamen in Batavia, wachtte haar verloofde in zijn vrijgezellenhuis tegenover de cavaleriekazerne.’

Het is wel een beetje jammer dat Jutta Chorus door haar bewering in de proloog de lezer voor de voeten loopt. De vrouwen kunnen hun leven niet overdoen. Zij hebben allen op hun eigen manier geworsteld met de positie die zij als vrouw in die historische samenleving innamen. Het is niet bij alle vrouwen duidelijk of zij zelfverzekerder hun talenten zouden hebben gebruikt bij gelijke kansen. Er bestaat ook nog zoiets als karakter en moed.

Wel staat vast dat de vijf vrouwen in de mannenmaatschappij minder kansen kregen zich beroepsmatig te ontwikkelen. Je kunt de vrouwen in dit boek als slachtoffer beschouwen, maar hoe zit het met de mannen? Ook zij konden zich niet ontworstelen aan hun genderbepaalde rol. Het zou interessant zijn om de levens van de mannen uit deze familiegeschiedenis ook eens vanuit het perspectief van de man te beschrijven. Was Hiltermann echt zo’n macho en linkmiegel als Chorus hem beschrijft? Zou hij in een door vrouwen gedomineerde maatschappij wezenlijk anders zijn geweest? Hoe heeft Anton Berkhout, Alma Bimmermans vrijdenkende man, het gevonden dat zijn vrouw hem altijd in het onzekere hield of zij wel van hem hield?

Genderongelijkwaardigheid heeft veel kapot gemaakt. Volgens Chorus is er nog veel werk aan de winkel voordat die is weggenomen. Zij had er nog aan kunnen toevoegen dat dat nog veel toewijding, inspanning, bescheidenheid en moed vereist van vrouwen én mannen.