Waar zijn de Belarussen gebleven nu hun buurland in oorlog is met Oekraïne? Het antwoord op deze vraag vind je in Dagen in Minsk, dagboek van een opstand van de Belarussische dichteres en vertaalster Julia Cimafiejeva. Niet letterlijk, want Oekraïne wordt nergens genoemd; er was ook nog geen sprake van oorlog toen in de zomer van 2020 in Wit-Rusland de verkiezingen plaatsvonden en Loekasjenka opnieuw werd verkozen. Hij was al sinds 1994 aan de macht en aanvankelijk eerlijk verkozen, maar het land veranderde in een dictatuur en Loekasjenka werd een marionet van Vladimir Poetin.
De verkiezingen in Belarus begonnen hoopvol toen er sprake was van serieuze oppositie. Drie mannen, Sergey Tichanovsky, Viktar Babaryko en Valeri Tsepkala, spraken het volk rechtstreeks aan en wilden allemaal verandering. Weg met de dictatuur. Ze kwamen alleen nooit op het stembiljet, ze werden zelfs opgesloten. Alleen Tsepkala wist het land te ontvluchten. Zijn vrouw Veranika Tsepkala plus Svetlana Tichanovskaja en Maria Koleskinova – die de verkiezingscampagne van Barbaryko leidde – sloegen de handen dapper ineen en stelden zich vervolgens kandidaat. In de vrouwen zag men geen gevaar en ze werden toegelaten tot de verkiezingen. Ze hadden geen interesse in het presidentschap, maar pleitten voor eerlijke verkiezingen en voor de vrijlating van alle politieke gevangen.
‘Gezamenlijk gingen ze de strijd aan met de uitwassen van de dictatuur. Dat sloeg aan. Hun campagnebijeenkomsten werden door duizenden bezocht, waren drukker dan de meeste demonstraties in alle jaren ervoor.’ Aldus Franka Hummels, freelance journalist en Belarusexpert, die in het voorwoord van Dagen in Minsk de context beschrijft van het dagboek dat volgt. Ze meldt daarin ook haar keuze voor de schrijfwijze van de namen.
Slechte internetverbinding
Dat dagboek begint op 5 augustus 2020 kort voor de verkiezingsdag, met een toon die eufoor is van hoop en belofte. Duizenden kiezers, getooid met witte lintjes aan hun armen en kleding, en met vlaggen, tonen zich solidair met het drievrouwschap. Ze willen allemaal verandering en zullen niet op Loekasjenka stemmen. Cimafiejeva beschrijft haar dagen en het leven met haar man, de Belarussische schrijver Alhierd Bacharevič, die ze steevast met je aanspreekt. Dat geeft haar teksten een wonderlijke lading, alsof hij er niet meer is. Ze schilt aardappels voor een soep. Ze checkt voortdurend haar telefoon op nieuwe berichtgeving over de demonstraties. Vooral Telegram en Facebook zijn de media waar ze vrienden virtueel ontmoet, ook in het buitenland. Maar de internetverbinding ligt er vaak uit en proxyservers zijn vaak traag en bemoeilijken het downloaden van filmpjes.
Cimafiejeva schreef drie dichtbundels: The Book of Mistakes (2014), Circus (2016) en ROT (2020), die vertaald zijn in onder meer het Engels, Oekraïens, Zweeds, Sloveens, Litouws en Tsjechisch. In het dagboek uit Minsk heeft ze het over de verschijning van haar derde verzameling met gedichten. ‘Samen haalden we mijn presentexemplaren op bij de uitgeverij. Je nam een foto van me tegen een achtergrond van blauwe sparren: blote schouders, mijn armen vol wit-rood-witte boeken, een lachend gezicht erboven. Ik weet niet wat ik moet voelen. Mag ik me trots voelen? Voldaan? Vast wel.’ Het is haar dierbaarste boek, maar de ontvangst sneeuwt onder in het belang van het nieuws.
Gewelddadige kosmonauten
Dat de verkiezingen doorgestoken kaart waren, bleek de ochtend na de verkiezingen. Loekasjenka won met 80 procent van de stemmen en werd door Xi Jinping en Vladimir Poetin als eersten gefeliciteerd. Cimafiejeva beschrijft de samengebalde hoop die wegvloeit. ‘Wat we hadden gehoopt was niet uitgekomen, en wat we niet hadden durven toegeven dat waarschijnlijk zou gebeuren, was tóch gebeurd. De pijn spatte als een enorme zwarte bloem open in mijn maag. Ik voelde me misselijk.’
Na deze corrupte verkiezingen gaan honderdduizenden mensen de straat op om te protesteren. Aanvankelijk houdt de politie, in zwarte uniformen met helmen, die Cimafiejeva ‘kosmonauten’ noemt, afstand. Maar het is onvermijdelijk dat ze steeds vaker gewelddadig optreden en de demonstraties worden bruut uit elkaar geslagen. Er vallen slachtoffers en honderden mensen worden opgepakt en gevangen gezet onder erbarmelijke omstandigheden.
Julia Cimafiejeva en haar man lopen ook mee met de betogingen en ze beschrijft wat ze zien en meemaken, de angst en de wanhoop. Ondanks dat proberen ze hun leven voort te zetten. Ze gaan met vrienden naar een theatervoorstelling en literaire bijeenkomsten, maar ondertussen is er ook nog corona, wat door Loekasjenka wordt ontkend.
Zullen de brieven de lezers bereiken?
Wanneer haar broer, een historicus en muzikant, is opgepakt, wordt het ook voor Cimafiejeva en haar man gevaarlijk. Ze gaan naar de broer op zoek in een gevangenis buiten Minsk en horen schandelijke verhalen over marteling en terreur, geen eten en geen medicijnen.
Uiteindelijk wordt het voor de kunstenaars van het woord ondoenlijk om te leven in een dictatuur. Cimafiejeva en Bacharevič verlaten in november 2020 hun land. Ze leven nu in ballingschap in Graz in Oostenrijk waar meer gevluchte Belarussen wonen. Cimafiejeva schrijft opbeurende brieven, gedichten en verjaarswensen aan de duizenden gevangenen in haar thuisland en vraagt zich af of die brieven de lezers ooit zullen bereiken of dat ze door de autoriteiten meteen versnipperd zullen worden. Toch blijft ze hoop houden en nadenken over een toekomst. En zo is het overduidelijk en begrijpelijk waarom het Wit-Russische volk niet in opstand komt tegen de oorlog in Oekraïne. De mensen zijn monddood gemaakt.
My European poem
Cimafiejeva schreef haar gedichten in het Belarussisch. Dit dagboek echter – dat ze bijhield voor en tijdens de opstand na de verkiezingen – schreef ze in het Engels om wat meer afstand te creëren en wellicht ook uit veiligheid. Het is een indringend relaas, een ooggetuigenverslag van moed en angst, hoop en wanhoop, dat in 2020 als essay verscheen in The Financial Times.
Een paar dagen voor de presidentsverkiezingen in Belarus plaatste Cimafiejeva haar indringende European poem op internet.
‘Sorry, het is een lang gedicht/Omdat het een lang verhaal is/Ik heb meer dan twee derde van mijn leven doorgebracht/Onder de macht van de man/ op wie ik nooit gestemd heb.
Dit gedicht moet in het Engels zijn geschreven.
Dit gedicht moet in het Duits zijn geschreven.
Dit gedicht moet in het Frans zijn geschreven,
In het Zweeds, in het Spaans, in mijn mooie Noors,
Misschien in het Fins, Deens en Nederlands.
Baltische talen moeten zelf beslissen.
Geen Wit-Russische versie van het gedicht,
Geen Russische versie van het gedicht,
Geen Oekraïense versie van het gedicht.
De rest moet zelf maar kiezen.
Dit gedicht moet worden geschreven in de taal
van mensenrechtenorganisaties,
van vaak geuite bezorgdheid van Europese politici.’
