Soms lees je een zin waarbij je het idee krijgt, dat daarin misschien wel een heel boek, een heel oeuvre besloten ligt. Of, liever: dat je vanuit die ene zin opeens alles meent te begrijpen. Voor de een zal dat een andere zin zijn dan voor de ander die het kwartje doet vallen met betrekking tot een bepaald boek, oeuvre of – in dit geval – drie toneelstukken: Leedvermaak (1982), Rijgdraad (1995) en Simon (2001), de zogenaamde Leedvermaak trilogie van de winnaar van de Prijs der Nederlandse Letteren Judith Herzberg.
Wat zij ten diepste wil zeggen
In Leedvermaak, dat in 1972 speelt, is het de zwerver Daniel die op driekwart van het stuk zo’n zin uitspreekt: ‘Omdat ik van achteren naar voren leef’. Een zin die doet denken aan het beroemde adagium uit een van de dagboekfragmenten van de Deense filosoof Søren Kierkegaard: ‘Het leven kan slechts achterwaarts begrepen worden, maar moet voorwaarts worden geleefd’. Dat wil volgens kenners zeggen, dat het bestaan nooit helemaal kan worden begrepen.
Er is echter nóg zo’n soort omschrijving, die Kierkegaard boven de onlangs verschenen Christelijke toespraken zette: ‘Gedachten die van achteren treffen – ter opbouwing’. Dat zou dan weer slaan op het als nieuw horen van een oude tekst.
In beide citaten zit iets van wat Herzberg vermoedelijk bedoelt, want wat zij ten diepste wil zeggen is, dat iemand die de Tweede Wereldoorlog in de kampen of in de onderduik, of welke crisis dan ook heeft meegemaakt, niet anders kán dan doorleven met die ervaring in het achterhoofd.
Elke scene gaat over de oorlog
Laten we wel wezen, in elk van de drie toneelstukken speelt de oorlog mee, al gaat het an sich niet over de oorlog. In elke scène, elk lied of duet, want er zit muziek bij, gaat het over de oorlog. Soms schrijnend, zoals in Leedvermaak in de scènes over een tram of trein (‘En we gaan nog niet naar huis / nog lange niet nog lange niet’), soms als een klap in je gezicht à la Kierkegaard: ‘Wij wensen u een goede reis’. Het laatste geeft de onnadenkendheid weer die Hannah Arendt de ‘banaliteit van het kwaad’ noemde.
In dit eerste toneelstuk worden de hoofdrolspelers tijdens een bruiloftsfeest voorgesteld: Lea, een violiste en haar man Nico, een arts. De ouders van Lea: Simon, een geslaagd zakenman en Ada, een hoedenontwerpster, Zwart, een hoopvol zakenman en vader van Nico, zijn vrouw Duifje, die in een stomerij werkt en Riet, de oorlogsmoeder van Lea die werkzaam is als fabrieksdirecteur.
Herinneren in de toekomst
Het tweede toneelstuk Rijgdraad gaat over herinneren en datgene wat je overkomt. Zwart zegt: ‘Werd ik maar seniel (…). Dan ben je toch van alles af!’ Het is dezelfde die zegt dat de oorlog doodnormaal is ‘voor wie het meemaakt. Doodnormaal!’ Het is een andere toon dan in Leedvermaak, er is een zekere dubbelzinnigheid voor in de plaats gekomen. Neem Pien, een naoorlogse vrouw en van origine niet-joods, die haar zeven kinderen in een bolderkar zet. Zij beginnen te huilen en te schreeuwen. ‘Stuk voor stuk’, zegt ze, ‘het gevoel dat ze niet genoeg plaats hebben’. Lea zou het ‘associaties’ noemen. Dat zei ze tenminste toen iemand viel over het woord ‘weghalen’ van een baby: ‘Het woord alleen al!’
De humor is in dit stuk minder beladen. Zoals diezelfde Lea, die als ze een zoontje zou krijgen, hem Isaac wil noemen, maar dat wil Dory óók al. Tot Lea’s vader uitlegt dat dit komt omdat Dory’s vader Isaac heet, waarop Lea zegt: ‘Ik wou het alleen maar vanwege Isaac Stern’, naar de beroemde violist.
Ada zegt als vervolg op de hiervoor genoemde zin van Daniel in Leedvermaak: ‘Mijn herinneringen slaan op de toekomst. Ik herinner me alles wat nog gaat gebeuren’, zoals het feit dat ze ‘gewoon [is] gestorven doordat [ze] een versleten hartklep had’. Hoewel Lea haar toch als een oorlogsslachtoffer wil bestempelen en haar het zwijgen over de oorlog verwijt.
‘I didn’t mention de oorlog, did I?’
Het surreële neemt in het laatste stuk van de trilogie, Simon, toe. Ada hangt aan een kledingrek met wintermantels, een boekenkast is dan kast dan weer een foto van een kast, Simon laat alles uit zijn handen vallen, wat op het toneel eerst een slapstick en daarna beklemmend moet overkomen; eten als dieren van de grond. ‘I didn’t mention de oorlog, did I?’ zegt Hans, een ex-leraar en zakenman even verderop. Maar toch. Je voelt het, je ziet de beelden op je netvlies.
Ook als de trilogie ten gevolge van de corona-crisis niet zou kunnen worden opgevoerd. Want dat was de bedoeling: voor het eerst, in zijn geheel in een marathonvoorstelling door Het Nationale Theater en Asko|Schönberg in de regie van Eric de Vroedt, waarbij Simon überhaupt voor het eerst op de planken zou worden gebracht.
Wanneer het gespeeld wordt, zal duidelijk worden dat het niet primair over de oorlog gaat, maar over een ‘gewone’ familie die moeizame relaties onderhoudt tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog. Dat zou nu, anno 2020, weer twintig jaar later, net zo goed de corona-crisis kunnen zijn die alles op scherp zet. In huis, waar de hele familie aanwezig is, inclusief huilende en schreeuwende kinderen, inclusief het soms wegkijken en niet-begrijpen van de ernst van de zaak. Zo actueel is deze trilogie, die relaties tegen de achtergrond van een crisis schijnbaar terloops en op luchtige toon ten tonele voert. Ook als zij niet kan worden opgevoerd, rest deze fraaie, complete uitgave.
