De Colombiaanse schrijver Juan Gabriel Vásquez kan niet bepaald bogen op een enthousiaste ontvangst door de Nederlandse literatuurkritiek. Enkele jaren geleden liet Maarten Steenmeijer in de Volkskrant 1* noteren bij De reputaties, een voortreffelijke roman over een spotprenttekenaar in Bogota. De aangevoerde reden was dat de schrijver filosofisch leentjebuur zou spelen bij Javier Marías, een bewering die zonder nadere uitwerking bleef. Het nieuwste boek van Vásquez, internationaal zeer goed ontvangen en dit jaar in Nederlandse vertaling verschenen, werd op twee sterren getrakteerd door Ger Groot voor NRC. De ruim vijfhonderd pagina’s tellende roman wordt volgens de criticus geruïneerd door een eindnoot van de auteur, waarin staat dat ‘de lezer zelf verantwoordelijk is voor alle overeenkomsten met het ware leven die hij in dit boek wil vinden.’ Een uitvlucht, een getuigenis van slapte, zo concludeert Groot.

Tijd om het daarom maar op te nemen voor Juan Gabriel Vásquez, want met De vorm van ruïnes schreef hij een meesterwerk dat een groot publiek verdient. Temeer omdat het verhaal niet alleen buitengewoon meeslepend geschreven is en knap geconstrueerd, maar ook nog eens erg relevant is in tijden van fake news en post-truth politics.

Net als de rest van het oeuvre van deze Latijns-Amerikaanse auteur handelt het boek over het verleden van Colombia (zie ook dit stuk). In dit geval gaat het om twee aanslagen die de koers van het land verlegden: de moord op generaal Uribe Uribe in 1914 en die op de populaire politicus Gaitán in 1948. De officiële lezing is dat beide moordaanslagen zijn beraamd door enkelingen die op eigen houtje opereerden. Vergelijkbaar met de geboekstaafde waarheid dat John F. Kennedy werd vermoord door een lone wolf, Lee Harvey Oswald.

De verteller van het boek (een rol waarin Vásquez zichzelf onder zijn eigen naam opvoert) komt in aanraking met mensen die de officiële versie van de geschiedenis niet aanvaarden. Zij blijven graven, op zoek naar een verborgen werkelijkheid. Eén van hen spreekt tegen het einde van het boek de volgende woorden uit:

‘Er zijn andere waarheden, Vásquez. Er zijn waarheden die de kranten niet halen. Er zijn waarheden die niet minder waar zijn alleen omdat niemand ze kent. Wellicht speelden ze zich af op een vreemde plek waar journalisten of geschiedschrijvers niet komen. En wat doen wij ermee? […] Er bestaan zwakke waarheden, Vásquez, waarheden zo fragiel als een prematuur kind, waarheden die zich niet kunnen weren in de wereld van bewezen feiten, dagbladen, geschiedenisboeken. Waarheden die bestaan, ook al zijn ze in een rechtszaak ten onder gegaan of uit het geheugen van de mensen verdwenen. Of gaat u me nu vertellen dat de geschiedenis zoals we die kennen de enige ware is?’

Welnu, deze roman poogt dit soort prille en kwetsbare inzichten over te leveren. NRC-recensent Groot had er niet verder naast kunnen zitten wanneer hij stelt dat het ‘Vasqúez uitdrukkelijk te doen is om onthulling van wat er werkelijk gebeurd is’. Van begin tot eind maakt de verteller juist duidelijk dat hij onzekere waarheden voor het voetlicht wil brengen, dat hij zelf niet eens overtuigd is van het verhaal dat hij schrijft. Ergens in het boek laat hij een personage anderhalve pagina vullen met beschuldigingen die beginnen met de formulering ‘het is waar maar ik kan niet aantonen dat […]’. De geschiedenis zoals die naar voren komt in De vorm van ruïnes blijft tot de laatste bladzijde betwistbaar, maar de goede verstaander heeft er genoeg aan. Enkele foto’s die in het boek zijn opgenomen dienen dan ook niet als bewijsstukken, zoals Ger Groot wil doen geloven, het zijn eerder relieken waarmee de verloren tijd tastbaar wordt gemaakt (analoog aan bepaalde fysieke overblijfselen waarop de verteller stuit tijdens zijn onderzoek).

Vásquez trekt met deze roman dus openlijk aan het doek van de voorgefabriceerde werkelijkheid. Daarmee schaart hij zich nog niet aan de kant van degenen die hun alternatieve feiten van de daken schreeuwen. Het gaat bij hem niet om het lompe en gemakkelijk te ontmaskeren nepnieuws dat op sociale media welig tiert. De vorm van ruïnes beschrijft veel subtielere en verdergaande manieren waarop een samenleving gedurende decennia kan worden gestuurd door machtige individuen of instituten. Mensen die in staat zijn om datgene wat waar is maar niet aangetoond kan worden tot de algehele vergetelheid te veroordelen.

Waarom dan nog die noot van de auteur aan het eind? Daarmee wil Vásquez zijn lezers er waarschijnlijk nogmaals op wijzen dat de waarheid niet op een presenteerblaadje komt, niet in deze roman en ook niet op de news feed van Facebook of in het journaal om acht uur. Het zou pas vreemd zijn als hij pretendeerde een panklare openbaring op te dienen. In plaats daarvan daagt hij uit om zelf kritisch te denken. Alleen zo kunnen ook wij in ons eigen verleden en in ons eigen land ongemakkelijke waarheden achterhalen en beschermen.

• Link naar het stuk: Wie schrijft de geschiedenis van Latijns-Amerika 
• Zie hier de recensie van Marjolein Paalvast op LN over De geheime geschiedenis van Costaguana