De Colombiaanse geschiedenis kent in de tweede helft van de negentiende eeuw een bloedige periode waarin de aanleg van de Panama Railroad en het beroemde Panamakanaal samen duizenden doden eisen. Met zijn nieuwste roman, De geheime geschiedenis van Costaguana, wil Juan Gabriel Vásquez (1973) deze gebeurtenissen aan de vergetelheid onttrekken. Of hij daarin slaagt hangt af van de hoeveelheid moeite die de lezer hiervoor wil doen.

Vásquez’ vertelling is gegoten in de vorm van een pleidooi: volgens verteller en hoofdpersoon José Altamirano, Colombiaan van geboorte, is dìt boek het ware verhaal over de geschiedenis van Colombia, niet de leugen die de grote schrijver Joseph Conrad (1857-1924) heeft gepubliceerd in zijn roman Nostromo (1904). Om zijn gelijk te bewijzen vertelt José de ‘Lezers van de Jury’ hoe geschiedenis en politiek zijn leven op de meest vreselijke manieren hebben beïnvloed, hoe hij er uiteindelijk toe gekomen is Colombia te ontvluchten en zijn levensverhaal te delen met Conrad – en hoe die laatste hiervan, in Josés ogen, schromelijk misbruik heeft gemaakt.

De literaire vorm waarvoor Vásquez gekozen heeft, houdt het midden tussen een avonturenverhaal en een familiekroniek. Tegen het dramatische decor van grote projecten die gebouwd worden op de fundamenten van duizenden mensenlevens, volgen we de lotgevallen van de familie Altamirano, vader Miguel, zoon José en diens gezin. Door Josés ogen zien we hoe de haast tastbare Engel der Geschiedenis en de wrede Gorgo van de Politiek hun levens regisseren, alle verzet ten spijt: ‘En zo drong de Gorgo van de Politiek uiteindelijk huize Altamirano-Madinier binnen. Zo boorde de Geschiedenis […] mijn pogingen me afzijdig te houden, mijn met moeite geforceerde apathie, de grond in. De les die de Grote Gebeurtenissen me leerden was helder en duidelijk: je ontkomt er niet aan, zeiden ze, je kunt er onmogelijk aan ontkomen.’

Een van de zaken die De geheime geschiedenis van Costaguana wil laten zien is dat Grote Geschiedenis gedefinieerd wordt door kleine momenten. Dat plaatst de verteller echter voor een lastig dilemma: ‘ […] al die kleine geschiedenissen die […] ongemerkt het angstaanjagende fresco van de Grote Geschiedenis vormen, verhouden zich in juxtapositie tot elkaar, raken elkaar, kruisen elkaar; geen enkel verhaal staat op zichzelf.’ Hoe spring je daarmee om in een lineair verhaal? Omdat zaken verzwijgen volgens José gelijkstaat aan liegen, kiest hij ervoor àlles te vertellen. Deze keuze maakt het boek echter moeilijk toegankelijk: enerzijds ontstaat een overvloed aan gegevens die het verhaal weliswaar ergens raken, maar die verder geen betekenis hebben, anderzijds zwalkt de verteller hierdoor soms als een aangeschoten zestienjarige door tijd en ruimte. Beide zaken vragen een behoorlijke inspanning van de lezer.

Dat geldt ook voor de wijze waarop de auteur omspringt met geschiedschrijving. Vásquez combineert literaire technieken als schrijven in scènes en het neerzetten van levensechte personages met een journalistieke documentatiedrang. Als een historicus die een romanvorm gebruikt, verweeft hij Josés levensverhaal zo kunstig en gedetailleerd in de feitelijke geschiedenis, dat feit en fictie haast niet van elkaar te onderscheiden zijn. Het resultaat is een realistisch verhaal dat best zo gegaan zou kunnen zijn. Het vraagt echter ook een voortdurende alertheid van de lezer: wat is feit en wat is fictie?

Van goede literatuur groei je een beetje en word je wijzer. De geheime geschiedenis van Costaguana heeft het in zich om beide waar te maken. Het boek vult het wereldbeeld van de lezer op aangename wijze aan met geschiedkundige kennis en nuanceert dat beeld bovendien door een moderne visie op diezelfde geschiedenis: deze wordt pas achteraf geschreven. Neem er de tijd voor: man, kinderen, iedereen de deur uit, poes op schoot en een grote pot thee erbij. Of liever nog: een week ongestoord lezen – en herlezen – in het donkere binnenste van de bibliotheek. Pas als je er echt voor wilt gaan zitten, heeft De geheime geschiedenis van Costaguana kans zijn potentie waar te maken.