Het is weinig gebruikelijk om de bespreking van een novelle of roman te beginnen met opmerkingen over de stoffelijke drager van het verhaal. Afscheid van Juan Carlos Onetti geeft daar door enkele opvallende details aanleiding toe. Zo valt op dat de ontwerper van de boekomslag en de maker van de afbeelding daarop in het colofon een verwijzing krijgen naar ander werk van hen, wat op een bijzondere manier recht doet aan de presentatie van het boek. Daarnaast valt op dat het papier een robuustheid heeft die je de pagina’s traag doet omslaan. Alsof je gedwongen wordt je eerst te realiseren wat de zojuist gelezen tekst te zeggen heeft voor je verder bladert in deze al uit 1954 stammende, maar niet eerder in het Nederlands vertaalde novelle.
De jonge uitgeverij Kievenaar uit Heveadorp nodigt op haar site lezers uit haar boeken te ervaren als ‘moeilijk veroverbare geliefden’. Het werk van de Urugyaan Onetti is daar een fraai voorbeeld van. Na Afscheid verschijnt daar van hem ook nog De dood en het meisje. Wie Afscheid heeft geproefd wordt meteen benieuwd naar die volgende uitgave.

Brieven

Afscheid is inderdaad een novelle waarop je verliefd raakt zonder dat je direct kunt verklaren waarom. In elk geval dragen daar aan bij de mysterieuze sfeer en de ambigue stem van de verteller, de uitbater van een winkel, annex café en postkantoor. Hij woont al vijftien jaar in het dorp. Zijn verhaalstem suggereert dat er gaat gebeuren wat hij voorvoeld heeft, maar wat dat is blijft tot het eind duister. Dan claimt de winkelier enigszins verrassend zijn gelijk, maar is dat terecht? Bovendien incorporeert deze verteller in zijn verhaal opvattingen en beweringen van anderen, zoals een verpleger – de roddelaar in deze geschiedenis – en een kamermeisje, waarbij de lezer zich steeds afvraagt of hij ze wel correct weergeeft.

De centrale figuur in Afscheid is een beroemde Argentijnse basketballer (de center van een internationaal team) die het dorp van de winkelier bezoekt omdat hij lijdt aan tuberculose en een opname in het sanatorium hem misschien kan redden. Hij verblijft er afwisselend in een hotel en een chalet van Portugese zussen op een berg, blinkt vooral uit in zwijgen en wekt bevreemding omdat zijn lievelingsplek de vuilnisbelt van het hotel is. Hij komt in de winkel om er een biertje te drinken terwijl hij naar de bergen kijkt, en om de post op te halen van twee vrouwen die hem regelmatig schrijven. De ene vrouw doet dat in blauw handschrift, de andere in getypte bruine enveloppen. De brievenstroom stopt als de twee vrouwen zelf vrijwel tegelijkertijd de basketballer bezoeken.

Wie geloof je?

Zowel de winkelier als de basketballer, de verpleger en de twee vrouwen krijgen in de novelle geen naam, terwijl de auteur kwistig met namen strooit van inwoners die er in veel mindere mate toe doen en soms zelfs maar een enkele keer figureren: een serveerster, de Portugese eigenaressen van het chalet, het kamermeisje of een postbode. Onetti is daarnaast behoorlijk precies in de beschrijving van hotels en het stratenplan van het dorp. Op die manier geeft hij de achtergrond van de personages een realistische gedaante terwijl het overige in raadselen en dromerigheid gehuld blijft.

Het boeiende aan de manier waarop het verhaal verteld wordt is dat we als lezer aanvankelijk geneigd zijn de winkelier te geloven, maar daaraan beginnen te twijfelen als hij te nadrukkelijk de andere stemmen als roddelaars wegzet. Wat mogen we geloven? Onetti daagt de lezer uit zijn eigen verhaal samen te stellen. Om tot zijn verrassing aan het einde te merken dat hij (althans bovengetekende, maar waarschijnlijk vele anderen) er toch ingetuind is. Je voelt je na lezing gedwongen je af te vragen waardoor je je laat leiden, niet alleen in dit verhaal, maar ook in het verhaal dat je dagelijkse leven is en, ja, ook: de dagelijkse nieuwsvoorziening.

Verleden

Naast dit alles zijn er de door Onetti prachtig verwoorde observaties van de winkelier die allerlei psychologische betekenissen toekent aan gebaren en houdingen van personages en hun zwijgen: ‘Zonder vreugde, maar opgewonden, kon ik nu de breedte van zijn schouders verklaren en de overdreven nederigheid waarmee hij ze kromde, die opgekropte wrok in zijn ogen, die niet alleen voortkwam uit het verlies van zijn gezondheid, van een manier van leven, van een vrouw, maar vooral uit het verlies van een overtuiging, van het recht om trots te zijn’.
Fraaie zinnen zijn het vaak, ook in de Nederlandse vertaling van Arie van der Wal, zoals deze: ‘Ik stelde me voor hoe de man na de omhelzing op een drafje naar het hotel liep, zich bewust van zijn postuur, van zijn vermoeidheid, van het feit dat het bestaan van het verleden afhangt van de hoeveelheid heden die we eraan geven’.

Juan Carlos Onetti werd in 1909 in Montevideo (Uruguay) geboren, woonde een tijd lang in Buenos Aires (Argentinië) en stierf in 1994 in zelfgekozen ballingschap in Madrid. In de Latijns-Amerikaanse literatuur werd en wordt hij als een grootheid gewaardeerd door schrijvers als Vargos Llosa, Bolaño en Córtazar, maar in Europa is hij veel minder bekend dan die bewonderaars. Hij schijnt nauwelijks pretenties te hebben uitgestraald, zo lezen we in een uitvoerige Engelstalige biografische schets van J. Blitzer die op de site van uitgever Kievenaar te vinden is: ‘Woorden verschijnen bij Onetti in vreemde en onwaarschijnlijke combinaties, altijd op zoek naar mogelijkheden terwijl hij de zekerheid beperkt. Zijn ficties en correspondentie getuigen van zijn onoverkomelijke afstandelijkheid. In interviews was hij net zo: hij sprak langzaam, onderbrak zijn opmerkingen met lange pauzes, nam midden in een zin een eindeloze trek aan een sigaret en verviel in een verdwaasde monotone toon. Zoals de Spaanse schrijver Antonio Muñoz Molina ooit zei [naar aanleiding van een interview met Onetti]: “Ik had nog nooit iemand met zo weinig nadruk over literatuur horen spreken.”’