Psychische problemen zijn in de romans van Josha Zwaan een terugkerend gegeven. In het teruggetrokken leven van de vrouwelijke hoofdpersonen wordt maar een enkeling toegelaten en ook die krijgt weinig te horen over wat er werkelijk in hen omgaat. Marthe, De protagonist uit Dwaallicht, vertelt in een onbewaakt ogenblik aan haar  grote liefde Barend, over de stemmen in haar hoofd. En als zij later kinderen krijgen, kan Marthe het leven niet meer aan.

Josha Zwaan heeft zelf aan den lijve ondervonden wat het is om psychische problemen zonder hulp van buitenaf te overwinnen. In een interview met Andries Knevel vertelt de schrijfster dat ongeveer vijftig procent van de bevolking psychische klachten heeft en dat ze die problemen uitstekend kunnen verbergen. ‘Veel mensen krijgen het moeilijk met zichzelf en daarmee leren leven is een hele klus,’ zegt Zwaan die zelf heeft gewerkt in de hulpverlening met dak- en thuislozen en verslaafden.

Ermee leren leven geldt ook voor Marthe. Als kind hoorde ze al stemmen. Ze communiceerde er soms hardop sprekend mee, maar onder invloed van haar moeder leerde ze dat af. Andere kinderen vonden haar vreemd en moesten weinig van haar hebben. Tijdens haar schooltijd ontdekte ze seks als middel om het soms oorverdovende geschreeuw van stemmen in haar hoofd het zwijgen op te leggen. Ze gaat Frans studeren en doet vertaalwerk. De goede seks en zijn liefde voor haar maken het voor Barend moeilijk zich van haar los te maken. Iets waar hij wel naar verlangt.

Marthe’s eigen stem gaat verloren in de chaos in haar hoofd. Ze heeft iets met de heilige maagd Maria. Ze bidt tot haar, roept haar aan, ziet haar verschijnen en hoort haar praten. Door Maria vindt ze na een psychotische periode de kracht om terug te keren naar een normaal leven. Maar voor het zover is lijden haar werk en haar gezin onder haar grilligheid en onbetrouwbaarheid. Ze is extreem bang dat de kinderen iets zal overkomen. Toch laat ze hen alleen om bijvoorbeeld nog even vlug boodschappen te doen. Op een skivakantie vergalt ze met  haar angsten voor de zoveelste keer het plezier van haar man en kinderen. Hij laat haar dan ook achter en neemt de kinderen mee.

Later in een klooster vertelt ze tegen een monnik: ‘Hij wist dat ik niet zonder hem kon. Zo’n gekke moeder gun je toch je kinderen niet. En hij wist niet half hoe erg het was. Ik heb het hem nooit helemaal uitgelegd, ik keek wel uit. Hij zou meteen weggegaan zijn.’ […] ‘Hoewel, hij kon ook niet zonder mij. Verslaafd aan elkaar, zeg maar…’

Als ze haar gezin kwijt is, stort Marthe zich in het Amsterdamse straatleven. Ze doolt rond, komt in contact met daklozen, slaapt op een vervuilde etage waar een junkie met haar verwaarloosde baby woont. Ondanks haar eigen wanen heeft Marthe de tegenwoordigheid van geest om voor de baby te zorgen al kan ze het niet bieden wat het echt nodig heeft. Deze passages en vooral de afloop daarvan zijn hartverscheurend.

Zwaan versluiert niets. In het korte verhaal Al dood dat op haar website staat, staat de zin: ‘Ze was geboren als parasiet en dat zou ze altijd blijven.’ Hier is een moeder aan het woord over haar dochter. Dit verhaal heeft iets van een thriller, maar laat vooral zien hoe ver iemand met een verknipte geest andere mensen kan drijven, zich de afkeer van hun meest naasten op de hals haalt, simpelweg omdat die zelf moeten zien te overleven. En dat lukt niet als zij keer op keer meegesleurd worden in de psychische afgrond van hun geliefde.

Zo hard als in Al dood gaat het er in Dwaallicht niet aan toe. De roman is niet een en al  somberheid. Lichte tonen klinken vooral op in het gewone dagelijkse leven. Het spelen van de kinderen, de orde van de dag. En in de muziek, de poëzie en de Franse taal. Zelfs de positieve kant van het zwervende bestaan wordt belicht: ‘Ze begreep steeds meer van de daklozen die de oncomfortabele omstandigheden van de straat verkozen boven het traject van nachtopvang naar dagopvang, naar beschermd wonen en verplichte begeleiding onder strikte voorwaarden.’
Waaruit duidelijk wordt dat een deugdzaam leven niet door iedereen als het hoogste goed wordt gezien en dat niet ieder onaangepast mens zwelgt in ellende. Bij Marthe dringt zich de vergelijking met een gevangenis op als ze met een dagschema, professionele hulp en medicatie weer thuis woont.

Zelf leed de schrijfster geregeld aan angst- en paniekaanvallen en depressies. De overtuiging om het zelf te kunnen oplossen met mindfulness, yoga, hardlopen en bidden verdween toen ze in een moeilijke periode haar angsten uiteindelijk niet meer de baas kon. De psychiater bracht met een antidepressivum redding. Door antidepressiva steeds af te wijzen heeft ze zichzelf lang tegengewerkt, zegt ze nu. ‘Oh, wat heb ik het mezelf moeilijk gemaakt, en de mensen om me heen. Met medicatie verbeterde mijn basishumeur.’ Zwaan vond het, net als Marthe in het boek moeilijk toe te geven dat medicatie helpt. Voor mensen met psychische problemen, zullen de gebeurtenissen in de roman herkenbaar zijn.

Dwaallicht is een goed vertelde geschiedenis, bijna een casestudy, maar dan in de vorm van een boeiend verhaal waar omgevingsdetails aan bijdragen. Een zo’n detail zijn de geregeld terugkerende roeken. Ze zitten in de bomen of vliegen rond, dreigend of vertrouwd, waarbij hun aanwezigheid een enkele keer voorspelbaar wordt. Een diagnose van de hoofdpersoon Marte wordt in Dwaallicht niet gesteld. Al doen de symptomen nog het meest denken aan schizofrenie of een meervoudige persoonlijkheidsstoornis.

Het is een spannend boek waarin je zonder meer wilt doorlezen. Het laat je de gebeurtenissen meebeleven zonder te verdrinken in de duisternis van de problematiek. Het einde biedt uitzicht op zowel neergang als hoop. Lezen!

Dwaallicht

Josha Zwaan
Verschenen bij: Uitgeverij Ambo/Anthos
Prijs: € 19,99