Na de machtsovername door de nazi’s in 1933 in Duitsland vlucht Joseph Roth naar Parijs. Daar schrijft hij in 1934 zijn roman Tarabas. Het verhaal speelt zich af tijdens en vlak na de Eerste Wereldoorlog in het oude kozakkenland ten noorden van de Zwarte Zee. In die tijd behoorde dat gebied tot tsaristisch Rusland, dat tijdens en na de oorlog verwikkeld raakte in revolutionaire woelingen. De hoofdpersoon is Tarabas, zoon van een Russische grootgrondbezitter. Nadat hij, in zijn jeugdige overmoed, deelgenomen heeft aan een aanslag op de gouverneur van Cherson, zorgt zijn vader ervoor dat hij wordt vrijgesproken. Zijn vader eist daarop dat hij vertrekt naar Amerika.

In New York laat hij zich op een kermis de hand lezen door een zigeunerin. Zij vertelt hem dat hij een moordenaar en een heilige zal zijn. Geschrokken van deze voorspelling zwerft de bijgelovige Tarabas, ontheemd en gedesillusioneerd door de metropool New York. Tijdens een liefdesaffaire raakt hij verwikkeld in een vechtpartij met een bareigenaar, die door hem flink wordt toegetakeld. Tarabas vlucht weg, bang voor de politie en de juridische gevolgen van zijn daad. Als hij in de krant leest dat er oorlog is uitgebroken tussen Rusland en Oostenrijk, is zijn besluit snel genomen. Hij gaat terug om dienst te nemen in het Russische leger. Zijn thuiskomst wordt een desillusie en eindigt, na de ontdekking van zijn stiekeme vrijage met zijn nichtje, in een handgemeen met zijn vader. Tarabas verbrandt alle schepen achter zich en beschouwt voortaan de oorlog als zijn vaderland.

Taras Boelba

Dan ontvouwt zich een klassiek avonturenverhaal met veel moord- en doodslag. Tarabas laat zich kennen als een ouderwetse kozakkenleider, voor wie onverschrokkenheid, kameraadschap en dronkenschap de voornaamste waarden zijn in het leven. Het relaas doet sterk denken aan Taras Boelba, de beroemde, korte roman van Gogol uit 1835, waarin deze het kozakkenleven verheerlijkt. Deze vergelijking is in twee opzichten interessant. Beide verhalen spelen zich af in dezelfde streek en geven een scherp inzicht in het wijdverbreide antisemitisme in dat gebied door de tijd heen. Hoewel hij geen enkele sympathie koestert voor de revolutie, wordt Tarabas, na de ineenstorting van het tsarenrijk, kolonel in het revolutionaire leger met als opdracht een garnizoen te vormen in Koropta. Als daar in een schuurtje van een joodse logementhouder door toedoen van een militaire branieschopper onder een stuclaag een portret van de maagd Maria tevoorschijn komt, ontstaat er onder de bijgelovige soldaten een antisemitische furie, daartoe opgezweept door enkele muiters, die uitloopt op een orgie van geweld tegen de joodse bevolking van Koropta.

De beschrijving van deze pogrom is huiveringwekkend en stellig exemplarisch voor de vele pogroms, die zich in Oost-Europa vóór en na die tijd hebben afgespeeld. Ook hier treedt Joseph Roth in de voetsporen van Gogol en zien wij het sterk beeldende karakter van zijn schrijfstijl, waarmee hij dit alles trefzeker, je zou bijna zeggen ‘in geuren en kleuren’ beschrijft.

Van kolonel tot heremiet

Als Tarabas merkt dat zijn trouwe rechterhand, sergeant-majoor Kontsev, die trachtte tijdens de pogrom de orde te herstellen, vermoord is door een van de muitende soldaten, is hij diepbedroefd. Er breekt iets in hem en zijn stoere onverschrokkenheid gaat steeds meer plaats maken voor kwetsbaarheid. Tarabas wordt langzaamaan vermalen door de tijd. Zijn verlangen om moordend en brandschattend rond te trekken als een echte kozak wordt ingeperkt en gefrustreerd door de oukazes van revolutionaire legerbonzen in Moskou, die zweren bij strak geordende militaire operaties passend in een heuse strategie. Eigenlijk is Tarabas een romantisch residu uit voorbije tijden. Hij houdt niet van New York, houdt niet van militaire strategie, houdt niet van bureaucratische pennenlikkers en houdt niet van academische scholing. Hij is stoer mannelijk, impulsief, soms gewelddadig en dan weer sentimenteel gevoelig, hij is bijgelovig.

Tarabas past niet in de moderne tijd. Misschien vinden we in Tarabas wel iets van Joseph Roth zelf, eigenlijk ook een romanticus teleurgesteld in de idealen van de revolutie. Tenslotte geeft Tarabas gehoor aan de voorspelling van de zigeunerin. Hij verlaat het leger en leeft verder als een zwerver, als een heremiet, onthecht van al het aardse. Het eertijds door hem afgezworen verleden komt weer terug. Hij zoekt de plaatsen en mensen uit het verleden op om te bezien wat hij nog aan boete kan doen. Als een verloren zoon klopt hij aan bij het huis van zijn ouders, waar hij niet wordt herkend en weggejaagd wordt. Na vergiffenis te hebben gekregen van een joodse man, die hij veel narigheid heeft berokkend, sterft hij eenzaam in een kloostercel. Op zijn graf prijkt het opschrift: ‘Kolonel Nikolaus Tarabas, een gast op deze aarde’.

Hoewel het niet het sterkste boek is van Joseph Roth en niet in de schaduw kan staan van bijvoorbeeld zijn roman Radetzkymars, is het wel een echte Joseph Roth. Het boek kenmerkt zich door een zekere heimwee naar het prerevolutionaire tijdperk. Het bevat prachtige beschrijvingen van de natuur en van een verloren gegane wereld en geeft ook een uniek beeld van Oost-Europa aan de vooravond van de holocaust. In die zin is Joseph Roth een echte romanticus.

In zijn beschrijving van de karakters is het boek niet zo sterk. Tarabas is een primair reagerend mens, heen en weer geslingerd door heftige gevoelens van liefde en haat. Daarnaast is hij zeer bijgelovig en bevooroordeeld. Dit leidt in eerste instantie tot gewelddadig en wreed machogedrag met veel uiterlijk vertoon en tenslotte tot zelfverloochening en boetvaardigheid. Deze ontwikkeling in zijn persoonlijkheid wordt niet uitgediept, maar blijft vooral verbonden aan de dood van zijn strijdmakker, Kontsev. Tarabas krijgt hierdoor een wat schematisch karakter waarmee de lezer zich moeilijk kan identificeren. De andere personen in het boek worden nauwelijks uitgediept en figureren slechts als klankbord voor, of decorstuk in het drama van Tarabas.