Het hoofdpersonage uit Joke J. Hermsens nieuwste roman, Ella Theisseling –  en ook haar zoon Tobias, kennen we al uit onder meer haar roman De profielschets. Kunsthistorica Ella Theisseling is in Rivieren keren nooit terug nog even zenuwachtig dan in De profielschets, waarin ze bij een psychiater liep omdat ze toen al niet goed bij haar herinneringen kon komen.

Herinneringen
Die poging onderneemt ze in Rivieren keren nog steeds. En het moet gezegd: met meer succes. Had Ella in De profielschets een schriftje waarin ze haar herinneringen opschreef, in Rivieren keren is het schriftje in twee delen opgedeeld: Herinneringen’ en ‘Reisjournaal’. Een verdeling waarvan Ella hoopt dat ze ergens bij elkaar zullen komen, net zoals ze hoopt de twee kanten van haar vader – de leuke en agressieve kant –  gedurende een reis door Frankrijk bij elkaar te brengen.
In Rivieren keren nooit terug begint Ella aan een zoektocht naar de schilderijen van Vladimir Cazals.

Ella put hoop uit herinneringen en uit tal van kunstuitingen, die in dit boek over elkaar heen buitelen en met die herinneringen samenvallen. Kunst als big mind en herinneringen als small mind. ‘Taal, beelden, muziek, dat alles is familie’ concludeert Ella op het eind van het boek.

Reisjournaal
Je zou het boek, van Parijs naar de Gard, aan de hand van het boek kunnen nareizen, naar de streek waar Ella als kind kwam en haar herinnert aan haar ouders en haar vriendje Marc. De Gard met het aquaduct, met de Gardon ook, de rivier die je over kunt zwemmen, de ene oever (de kindertijd, de dood van de vader, de kloof met de moeder) achterlatend, maar ook nog niet wetend wat er aan de overkant wacht. Ella voelt zich op die manier een tussenwezen, want: ‘hier gaat het om, om dit tussen twee oevers staan, tussen twee tijden, twee stemmen, met mijn blote voeten in het water, balancerend op gladde keien.’ De tijd stroomt de ene kant op, de herinneringen de andere kant.

Ella droomt veel tijdens haar reis die ze met haar auto onderneemt, waarin ze net zoveel tijd lijkt door te brengen als ze ook in De profielschets deed. Op een gegeven moment hoort ze het suizende geluid van een vallende man van een brug. Dat lijkt op een detectiveachtig element in het boek, zoals ook een zinnetje als ‘Ook Ella dacht dat ze het ergste nu wel achter de rug zou hebben’ aan een cliffhanger doet denken, maar beide elementen, deze droom en dat zinnetje, wordt niet op terug gekomen. Op die manier werkt het beeld van die vallende man eerder als een intertekstuele verwijzing naar in dit geval Camus’ La chute, waarin hoofdpersoon Jean-Baptiste Clemence een luide plons en een gil hoort nadat een vrouw van een brug de Seine is ingesprongen.

Kunstgeschiedenis en filosofie
Bij de keuze om een andere richting in te slaan, speelt het getal vijf een grote rol. Niet alleen de vijf zintuigen, waaronder horen en zien zoals ze symbolisch voor komen op de zestiende-eeuwse tapijten van de Dame met de eenhoorn in het Musée de Cluny, maar ook doordat de kerkklokken vijf uur slaan op het moment dat het Ella duidelijk wordt dat ze niet verder komt met louter herinneringen. En tenslotte natuurlijk in de opbouw van de roman, doe uit vijf delen bestaat: Het afscheid, Onderweg, Het zwart beweegt, Altijd het zuiden en Rots, steen, rivier.

Zien komt natuurlijk duidelijk naar voren in het feit dat we Ella kunsthistorica is. Zo laat ze zich ook in deze roman kennen, zoals ze over het houtwerk in de St. Jean le Baptiste in Autun schrijft: ‘Begin veertiende eeuws, schatte ze het (…), maar ze kon er een halve eeuw naast zitten.’ Maar ze is ook in filosofie geïnteresseerd, gezien niet alleen het onderwerp van haar proefschrift, maar ook door haar stellingname als tussenwezen. Zij lijkt dit begrip namelijk te hebben ontleend aan de filosofie van Hannah Arendt. Arendt wees daarbij op het contact tussen mensen, Hermsen in de persoon van Ella op het contact tussen verschillende families, taal, beelden en muziek. Deze kunnen volgens Arendt een nieuw begin vormen. Dat doen ze ook in dit boek. ‘Je moet altijd een ander “tussen” opzoeken’, meent Ella, ‘als je met een nieuw verhaal op de proppen wilt komen.’

Tijd en hoop
Dat nieuwe verhaal vertelt Hermsen en het is een verhaal dat hoopvol eindigt. ‘Is tijd iets als “hoop” (Bloch)?’ was een vraag die de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) in Leusden plaatste in een aankondiging van een cursus die Joke J. Hermsen er in 2010 gaf. In deze roman laat Ella Theisseling de lezer zien dat dit zo is: tijd is hoop.
In Leusden zei Hermsen op een gegeven moment: ‘Zonder hoop geen verandering, weet ook Obama in de voetsporen van de filosoof van de hoop, Ernst Bloch.’ En: ‘We moeten ons over de hoop buigen, omdat de wereld niet klaar is.’  Het personage Ella Theisseling is nu niet alleen onderdeel geworden van een groter verhaal dat in verschillende romans wordt verteld, maar ook het verhaal van taal, beelden en muziek als één grote familie. Ella lijkt niet alleen haar doel te hebben bereikt, maar ook – met dank aan Hannah Arendt – aan een nieuw begin te staan. Ze keert niet terug naar haar jeugd, waaraan zowel gelukkige als nare herinneringen kleven, zoals rivieren nooit terugkeren, maar is een ander geworden. Misschien zelfs minder zenuwachtig als ooit tevoren.