Tortilla Flat, de roman uit 1935 die John Steinbeck bekendheid bracht, is een lofzang op armoede. Geen verontschuldiging ervan, geen aanklacht ertegen, nee een ode aan paisanos, de lanterfantende en wijnzuipende armoedzaaiers die deze roman bevolken. Het boek verscheen tijdens de jaren van de Grote Depressie en de ‘Dust Bowl’ (de droogte en stofstormen, die een grote rol spelen in De druiven der gramschap). Peter Bergsma verzorgde een nieuwe Nederlandse vertaling.
Geld maakt ongelukkig
John Steinbeck (1902-1968) was niet de enige Amerikaanse schrijver uit deze periode die schreef over de minst gefortuneerde bevolkingsgroepen. Bijvoorbeeld William Faulkner deed dat eveneens (As I lay dying), John Fante zeker ook (Ask the dust). Tortilla Flat is echter bijzonder, omdat het de miserabele omstandigheden van de bezitlozen niet als problematisch voorstelt. Danny, de hoofdpersoon, en zijn vrienden voelen zich doorgaans gelukkiger zonder dan met bezittingen. Geld en goed zijn voor hen eerder een last, behalve als het om kleine hoeveelheden gaat die direct kunnen worden omgezet in vierliterflessen wijn. Dit blijkt al snel wanneer Danny twee huizen erft in de buurtschap ‘Tortilla Flat’, een klassieke probleemwijk nabij de stad Montery, aan de kust van Californië. Zijn nieuwe status als bezitter van twee woningen past hem helemaal niet. Hij verhuurt het ene direct aan iemand van wie hij al weet nooit een cent te zullen ontvangen. Wanneer dat huis niet veel later afbrandt, valt er een last van Danny’s schouders. In het overgebleven pand komen steeds meer vrienden te wonen. Alleen bed en beddengoed behoudt Danny als privébezit. Maar dan nog; op zeker moment houdt hij het niet langer uit en ontvlucht hij de woning om weer vrij te kunnen leven in de stegen en velden.
Idealen en absurditeit
Het drinken van grote hoeveelheden wijn, vervoerd in gecamoufleerde flessen (om te voorkomen dat ongenode derden er lucht van krijgen) en genuttigd uit jampotten, daarom draait het in het huis van Danny. Sinds Hemingways The sun also rises werd er op papier niet zoveel gezopen. Ook hier betreft het door de Eerste Wereldoorlog getraumatiseerde mannen, die niet geloven in het belang van werk en een gezinsleven. Toch zijn de paisanos van Steinbeck niet zonder idealen. In het voorwoord vergelijkt de auteur ze met de ridders van de Ronde Tafel. Hij hijst deze dronkenlappen en kleine criminelen op het schild. En dat zonder ironie, de schrijver heeft duidelijk genegenheid voor zijn personages. Ontroerend is het gedeelte waarin de vrienden azen op het geld dat een zwerver al jaren oppot, totdat ze horen dat die er een gouden kandelaar voor wil kopen. Dit als geschenk voor een katholieke heilige, vanwege een gelofte die werd uitgesproken om een hond te redden. Ze scharen zich allemaal achter het voornemen van de zwerver en vanaf dat moment is de geldschat volkomen veilig.
Het boek moet echter ook weer niet al te serieus worden genomen. Zie bijvoorbeeld de archaïsche aanvangsbeschrijvingen bij elk hoofdstuk: ‘Hoe Danny, terug uit de oorlog, erfgenaam bleek te zijn, en hoe hij zwoer de weerlozen te beschermen’, enzovoorts. Tortilla Flat heeft de kenmerken van een klucht, met alle promiscuïteit en dronkenschap die daarbij horen. Delen ervan zouden als komisch toneelstuk kunnen worden opgevoerd door een plaatselijk amateurgezelschap. Een grappige anekdote gaat over een moderne, elektrische stofzuiger die Danny zijn minnares cadeau doet. Elektriciteit is er niet in de buurtschap, maar dat maakt voor de dame in kwestie weinig uit; ze produceert het zoemende geluid dat het apparaat hoort te maken gewoon zelf en stijgt hoog in aanzien bij haar vriendinnen.
Sfeervolle beschrijvingen
Een boek dus dat de maatschappelijke normen terzijde schuift en er een alternatieve wereldorde voor in de plaats stelt, waarin degenen zonder baan en zonder ambitie aan het langste eind trekken. Dit alles wordt ook nog eens opgetekend in een bijzonder fraaie stijl. Het vijfde hoofdstuk opent bijvoorbeeld zo: ‘De middag trad even onmerkbaar in als de ouderdom bij een gelukkig mens. Een beetje goud drong het zonlicht binnen. De baai werd blauwer en geribbeld door de zeewindrimpelingen. De eenzame vissers die geloven dat de vis bijt bij vloed verlieten hun rotsen, en hun plek werd ingenomen door andere, die ervan overtuigd waren dat de vis bijt bij eb.’
Dergelijke korte intermezzo’s vind je om de haverklap terug in dit boek. Vaak gaat het over het weer, de natuur of de tijd. De schrijver weet hiermee de sfeer van de havenstad goed te vangen.
In 1962 kreeg John Steinbeck de Nobelprijs voor literatuur toegekend, een destijds bekritiseerde keuze. Het is te hopen dat Peter Bergsma na drie moderne Steinbeck-vertalingen voor Van Oorschot (Muizen en mensen, Ten oosten van Eden en Tortilla Flat) ook de gelegenheid krijgt zich te storten op De druiven der gramschap, want dit tijdloze werk van de Nobelprijswinnaar verdient een recentere vertaling dan die uit 1940. Tortilla Flat is echter meer dan een opwarmer; wie het openslaat zal ontdekken dat het moeilijk is om geen sympathie te krijgen voor Danny en zijn broederschap van de druif.
