Toen Jo Elsendoorn in 2014 op 99-jarige leeftijd overleed, stond er op de website van de Theaterkrant o.a.: ‘Legendarische programmeur Jo Elsendoorn overleden. Jo Elsendoorn, oud perschef en programmeur van het Holland Festival, is op 99-jarige leeftijd overleden. Elsendoorn veranderde de Nederlandse muziekwereld, waarvoor hij in 1995 werd gehuldigd. In 1951 werd Jo Elsendoorn aangesteld als perschef van het Holland Festival. In de beginjaren van het festival bracht Elsendoorn, samen met festivaldirecteur Peter Diamand, grote internationale namen uit de muziekwereld onder de aandacht, onder wie bijvoorbeeld dirigenten als Leonard Bernstein en Herbert von Karajan en operasterren als Maria Callas en Elisabeth Schwarzkopf.’

Oorlogservaringen
Dat Jo Elsendoorn (1915-2014) ook een belangrijk boek over de oorlog schreef, is naar de achtergrond verdwenen. In 1979 verscheen bij Em Querido zijn boek De Vermorzeling. Het verhaal van een overlevende. Jo Elsendoorn beschrijft de periode 1940 -1945. Het verhaal begint met de inval van de Duitsers. Hij en zijn vrouw Riek Snel raken betrokken bij een verzetsgroep in Amsterdam. De groep vervalst Duitse stempels en pleegt aanslagen op Duitse goederentreinen op het Oosterdok. Uiteindelijk worden Jo en Riek verraden en opgesloten op de Weteringschans. Ze worden overgebracht naar concentratiekamp Vught. Jo weet te ontsnappen, maar hij wordt weer opgepakt en voor de tweede keer opgesloten in de Weteringschansgevangenis. Daarna wordt hij overgebracht naar concentratiekamp Amersfoort. Via briefjes probeert Jo met Riek in contact te blijven. Vanuit Amersfoort wordt hij op transport gezet naar Duitsland. Op een tussenstop in kamp Köln-Deutz ontmoet hij Thadeusz (spreek uit: Tadeejoesj), een zestienjarige jongen uit Polen met wie hij vriendschap sluit. Meerdere opvangkampen volgen, o.a. tuchthuis Ziegenhain. De gedachten aan zijn Riek houden hem op de been. ‘Bij het meer dan half ontwaken dacht ik altijd het eerst aan Riek. Zou die nog in Ravensbrück zitten? Zou ze mijn brief, die ik haar vlak voor het door mij zo gevreesde proces in de Weteringschansgevangenis had geschreven en die door de bewaker eruit was gesmokkeld, nog gekregen hebben? Nu ik haar niet meer schrijven kon, maakte ik het ene miniscule boekje van toiletpapier na het andere, niet meer dan vijf centimeter hoog om die achter mijn scrotum te kunnen verbergen.’ Tijdens hun gevangenschap krijgen ze te maken met mishandelingen, honger en angst. Af en toe horen ze nieuws over de ontwikkelingen aan het front. Thadeusz vertelt verhalen over zijn jeugd, o.a. een indrukwekkend verhaal over zijn grootmoeder die af en toe bezoek kreeg van een wolf. Het delen van dit soort verhalen geeft hen afleiding. Er volgen meerdere overplaatsingen, o.a. naar Rendsburg en Lübeck. Uiteindelijk wordt Jo in april 1945 door de Russen bevrijd. Na veel omzwervingen komt hij terug in Amsterdam en krijgt hij te horen dat Riek is vermoord.

Schriftelijke getuigenis
Jo Elsendoorn heeft zijn boek niet meteen na de oorlog geschreven. Op de achterflap staat dat hij het boek het liefst ongeschreven had gelaten. ‘Vooral wat er met zijn vrouw gebeurd is heeft hij al die tijd beschouwd als iets waarover niet te spreken viel, laat staan te schrijven voor het grote publiek.’ Na bijna vijfendertig jaar besluit hij zijn ervaringen toch op te schrijven. Over het waarom: ‘Om me heen luisterend en kijkend begreep ik dat de opmerkingen van de na mij komende generatie meestal wel geworteld waren in een overtuiging, maar niet in een diepgaande beleving./…/ Het op schrift stellen van een onontkoombare realiteit, waarin de optredende personen al of niet stuntelig handelen, leek mij zinvol. Om voor de lezer een bijdrage te vormen tot een nog verder uit te diepen inzicht: wat het niet in vrijheid uiten en gedragen betekent, wat racistische ideeën voor gevolgen kunnen hebben, welke dooddrukkende werking een allesbeheersende staatsmacht heeft.’

Deze teksten komen uit een interview dat hij had met de Leeuwarder Courant op zaterdag 12 mei 1979. Via Delpher, het digitale archief waarin miljoenen krantenartikelen zijn opgeslagen, is het originele interview terug te vinden. Elsendoorn vertelt daarin ook hoe zijn boek tot stand is gekomen. Oorspronkelijk wilde hij een boek schrijven over Thadeusz, in het Engels. Het verhaal begon met hem en liep door tot in Polen, tot ver na de oorlog. Maar uiteindelijk werd dat boek niet uitgegeven. Elsendoorn maakte er een Nederlands verhaal van, ruim 800 pagina’s. Em. Querido wilde het boek wel uitgeven, maar dan in een kortere versie die begint en eindigt met de oorlog. ‘Ofschoon de Poolse jongen Thadeusz er een belangrijke rol in speelt, heet het boek niet “Thadeusz”, maar “De vermorzeling”, aanduidend hoe we in de jaren 1940-1945 langzaam maar zeker vermorzeld werden.”

Brieven en briefjes
Elsendoorn kon in zijn boek dicht bij de waarheid blijven door de boekjes die hij al die jaren bijhield tijdens zijn gevangenschap in concentratiekampen en tuchthuizen. Op reepjes wc-papier, ‘zo’n vier bij zeven centimeter, piepklein geschreven met een gesmokkeld potloodje, toch meer dan 100 woorden op zo’n minipagina, boekjes van zo’n 48 bladzijden.’ In totaal had hij een stuk of tien van die boekjes bij elkaar geschreven. Als basis voor zijn boek gebruikte hij ook de brieven die hij aan zijn vrouw Riek schreef toen zij in Vught gevangen zat. Die correspondentie is door vrouwen die daar ontslagen werden naar buiten gesmokkeld.

Jo Elsendoorn: ‘In dit verhaal dat berust op feiten, hoefde niets verzonnen te worden om het “spannend” te maken. Er gebeurt meer in dan een auteur kan fantaseren. De realiteit was onvoorstelbaar.’

Motivatie
Terug naar zijn tekst op de achterflap: ‘Als het lezen van deze herinneringen iets bijdraagt tot waakzaamheid ter verdediging van de individuele, de medemens niet benadelende vrijheid en tot uitbanning van discriminerende opvattingen, tot een grotere persoonlijke verantwoordelijkheid in een door de politiek beheerste maatschappij, dan is mijn schrijven niet overbodig geweest.’

Eenzelfde soort bewoordingen gebruikte hij in een interview met Klaas Peereboom (Parool 28 april 1979): “Ik heb me tot taak gesteld zo te schrijven dat jongere generaties zich ongeveer en beeld kunnen vormen van wat er gebeurd is en om, in het algemeen, duidelijk te maken dat hier twee mensen bezig waren die per dag hun leven in de waagschaal stelden omdat ze hevig verontwaardigd waren over wat er gebeurde met andere mensen, vooral met Joden. Ik heb duidelijk tot uitdrukking gebracht dat ik helemaal geen nationalist ben, dat vaderlandsliefde voor mij een vreemd idee is en dat mijn werkzaamheden in de illegaliteit ontstaan zijn uit het feit dat ik het niet pikte om werkeloos toe te kijken bij het oppikken van al mijn Joodse vrienden.”

Archief
Nationaal Monument Kamp Vught, opgericht in 1990, herdenkt de gevangenen van Kamp Vught. In de collectie bevinden zich ook documenten en objecten uit de nalatenschap van Jo Elsendoorn en zijn vrouw Riek Snel. De kleine boekjes die hij tijdens zijn gevangenschap schreef en naar haar opstuurde in voedselpakketten en een popje dat zij voor hem maakte, maken onderdeel uit van de vaste collectie.

Uit een eerdere recensie
C.G. van Zweden schreef in Trouw op 31 mei 1979: ‘Maar het meest ontroerend is dit boek wellicht omdat het een doorlopend eerbetoon bevat aan de vermoorde vrouw van de auteur, Riek Snel. Zelden zal men een man zo over zijn vrouw zien schrijven.’

Tijd voor een herdruk
De vermorzeling wordt antiquarisch maar zelden aangeboden. Bij boekwinkeltjes staat er nog eentje voor €15. Paperback in redelijk goede staat. Leesvouwen in rug. Scheef gelezen. Zeldzaam. In 2010 stond het bij Abebooks voor USD 195 op de website.
Wellicht kan een herdruk gemaakt worden in een samenwerkingsverband tussen de uitgever en Nationaal Monument Kamp Vught. Het boek zou ook voorzien kunnen worden van een nawoord waarin o.a. de spaarzame interviews met de schrijver kunnen worden opgenomen.
Het boek met actuele thema’s zoals het belang van vrijheid en de gevolgen van racistische ideeën verdient zo’n herdruk.

Jo Elsendoorn
De vermorzeling. Het verhaal van een overlevende
Amsterdam Em. Querido’s Uitgeverij B.V. 1979
ISBN 90 214 61412

Gedurende de zomer van 2022 schrijven verschillende recensenten van Literair Nederland speciale bijdragen over boeken die in hun ogen een herdruk of vertaling verdient. Evert Woutersen houdt een pleidooi voor een herdruk met nawoord van het in 1979 verschenen boek van Jo Elsendoorn, De vermorzeling. Het verhaal van een overlevende.