De roman Wij van de Russische schrijver Jevgeni Zamjatin (1884-1937) verscheen in 1924 in het Engels en pas veel later, in 1988 in Rusland en dan nu in Nederlandse vertaling. Door die Engelse uitgave wordt wel eens gesuggereerd dat Orwell en Huxley, Zamjatin nageaapt zouden hebben. Maar dit genre bestond al voor Zamjatin zijn Wij schreef. In de 15e eeuw bedacht Sir Thomas More het eiland Utopia waardoor hij wel de vader van de utopische roman wordt genoemd. Net als More schreef Zamjatin zijn ’Utopia’ uit onvrede over het politieke bestel in eigen land. Het is de verkwikkende stijl van Zamjatin die je door het verhaal heen loodst en te willen weten waar het schip van de euforische verteller – D-530 – zal stranden.
Het is het jaar 3000. Na een tweehonderdjarige oorlog heeft de mensheid zich duizend jaar geleden onder leiding van de Weldoener, teruggetrokken in de glazen stad waar men werkt aan de bouw van de ‘Integraal’. Een ruimteschip waarmee andere planeten bezocht kunnen worden om de daar: ’(…) onbekende wezens die (wellicht nog in een wilde staat van vrijheid) op andere planeten huizen, onder het weldadige juk van de rede brengen.’
De glazen stad is omsloten door een ‘Groene Muur’ waarachter wilde natuur heerst en – naar later blijkt – een volk van vrije mensen. In de glazen stad regeert de rede en is geluk een kwestie van techniek geworden. Emoties worden als een ziekte gezien die uitgesneden moet worden. Er leven geen mensen maar nummers die op hun gedragingen worden gecontroleerd door spionnen en verklikkers.
Elk nummer van de Vereende Staat is verplicht traktaten, manifesten of andere schrifturen samen te stellen over de ’schoonheid en heerlijkheid’ van diezelfde Staat. Deze geschriften moeten bewoners van andere planeten overhalen toe te treden tot de Vereende Staat. De verteller -nummer D-503- neemt zich voor dagelijks op te tekenen ’(…) wat ik zie, wat ik denk; of nauwkeuriger gezegd, wat wij denken (…)’. Hierbij dwingt hij zichzelf zo eerlijk te zijn, dat het nogal pathetisch overkomt. Elke dag maakt hij een schematisch ingedeelde, genummerde aantekening erin gelovend dat zijn werk buiten zijn wil om een epos zal worden.
Het is het streven van de Weldoener (God) dat het leven volledig transparant zal zijn. In de Vereende Staat is het leven van uur tot uur geregeld. Hoewel, zoals D-503 noteert in zijn aantekeningen: ‘(…) van 16 tot 17 en van 21 tot 22, valt het vereende machtige organisme uiteen in aparte cellen: dat zijn de door de Tafelen vastgestelde ‘Persoonlijke Uren’. En die ‘Persoonlijke Uren’ worden besteed aan relaties die door het systeem bepaald zijn.
Wat de mensen in die twee uren per dag uitvoeren is de rolgordijnen neerlaten en de liefde bedrijven met een ander toegewezen nummer, wandelen of zitten schrijven zoals de verteller. Maar D-503 is ervan overtuigd dat deze uren in de toekomst een plaatsje zullen vinden in een algemene formule. ’(…) eens zullen alle 864000 seconden opgaan in de ‘Tafelen der Uren’.
Hieruit spreekt zijn lyriek over de Vereende Staat. Maar zijn heilig geloven in het systeem wordt bedreigd door een ontmoeting met de dissidente I-330. Hij wordt hopeloos verliefd op haar en in haar bijzijn ervaart hij zijn individualiteit opnieuw. Het ‘wij’ wordt ‘ik’ en ‘jij’. Hij (D-503) wordt enerzijds gestuwd door het euforisch verlangen om in de nabijheid van haar (I-330) te zijn. Zij verleidt hem het Huis der Ouden, achter de Groene Muur in de wilde wereld, te bezoeken en hij vindt het fantastisch. Maar zo gauw hij alleen is bezwaart het hem dat zijn gevoelens het van hem overnemen.
Vervuld van twijfel wil hij zich aangeven bij het Bureau, maar vindt het juiste moment niet. Hij lijdt eronder dat zijn ‘vereendheid’ is weggevallen en verwijt I-330 zich steeds meer een ‘ik’ te voelen: zij is de aanstichter van zijn onrust. Ondertussen adoreert hij haar meer en meer. Hij kan niet meer slapen – en slapen is een plicht – dus verzaakt hij nog meer plichten tegenover de Vereende Staat. Ook de staat heeft dit in de gaten en D-503 wordt opgepakt. Wat volgt is de bizarre dialoog tussen een dokter van de staat en D-503: “Uw zaak staat er slecht voor! Het laat zich aanzien dat er zich een ziel in u gevormd heeft. Een ziel? Dat vreemde, klassieke, sinds lang vergeten woord. (…). ‘Dat is… heel gevaarlijk’, stamelde ik. (…) ‘Buitengewoon, buitengewoon interessant! Luistert u eens: zoudt u geen toestemming willen geven… u op sterkwater te zetten?'”
Dat D-503 de bouwmeester van de Integraal is, redt hem van de dood. Hem wacht alleen een operatie waarbij zijn fantasie wordt weggesneden en de liefde voor I-330 voor immer verloren is. Hierin zit tevens de boodschap van de roman, alle vereende krachten ten spijt: Utopia leidt tot dystopia.
Jevgeni Zamjatin creëerde in zijn roman Wij een wereld waar niemand zou willen wonen. De roman was in de twintiger jaren van de vorige eeuw bedoeld als waarschuwing voor de onderdanen van het communistische Rusland onder Stalin. Zamjatin schetst met stuwende pen een beeld van een ‘Vereende Staat’ waarin elk persoonlijk initiatief in de kiem gesmoord wordt. Alleen al om het aanstekelijke, haast lyrisch enthousiasme waarmee Zamjatin het geschreven heeft, moet Wij gelezen worden.
