Jente Posthuma studeerde Frans en Literatuurwetenschap en werkte als journalist voor onder andere De Groene Amsterdammer, NRC Next en De Volkskrant. Haar boek Waar ik liever niet aan denk uit 2020 kreeg lovende recensies. Posthuma kreeg de vraag om oude heksenverhalen uit Overijsselsche sagen uit 1914 te hertalen in modern Nederlands. Het werden er drie, nu gebundeld in dit boek, aangevuld met een essay waarin ze probeert verbindingen te leggen tussen hedendaags feminisme en de heksenvervolgingen in de Middeleeuwen en later.

Wat is dat toch met heksen? Op het moment dat deze recensie geschreven wordt, legt Susan Smit, ook schrijver en zelfverklaard heks, bloemen op de Dam voor de slachtoffers van de heksenvervolging. Er wordt gepleit voor een nationaal monument. Twee dagen later verschijnt een artikel in de Volkskrant waarin staat dat heksenvervolgingen in Europa zeker aan 16.000 mensen het leven kostten. Het artikel bevat een tijdlijn, een kaart van Europa en een opsomming van de plaatsen in Nederland waar de meeste heksen werden geëxecuteerd. Schiedam, dat begin dit jaar een heksenmonument oprichtte, spant de kroon in Nederland, in Europa is Duitsland kampioen heksenverbranding.

Stereotype

Historici hangen twee verschillende theorieën aan over de vervolging van heksen. Een deel stelt dat heksen vaak werden aangewezen als zondebok voor onverklaarbare natuurverschijnselen, anderen beweren dat de kerk heksen verbrandde om ongelovigen te overtuigen, vooral op plekken waar de katholieke kerk botste met de protestantse. Heeft het met de tijdgeest te maken dat we onafhankelijke en sterke vrouwen eren?

Hoe dan ook, Posthuma beweert in haar boek dat heksen het stereotype waren van zelfstandige vrouwen, of vrouwen die te lelijk, te oud, te knap, te verleidelijk waren. Ze schrijft ‘[…] Vrouwen die lazen. Vrouwen die niet wilden trouwen. Kinderloze vrouwen. Vrouwen die hard praatten. Vrouwen die genoten van seks. Vrouwen die erg aanwezig waren. Vrouwen die zich vaak terugtrokken. Vrouwen die zelden de mis bijwoonden. Vrouwen die altijd de mis bijwoonden. Vrouwen met een bleke huid. Vrouwen met een donkere huid. Vrouwen met veel moedervlekken. Vrouwen die hun intuïtie gebruikten. Vrouwen met een karakter.’ Oftewel: vrouwen voor wie mannen bang waren of die ze niet aan konden. Slimme, onafhankelijke, sterke vrouwen: mannen in de Middeleeuwen gruwden daarvan. Posthuma vindt dat heksen aan een vorm van herwaardering toe zijn. Het waren juist niet de vrouwen die de slechterik waren.

Drie oude sagen

De drie sagen die Posthuma in dit boek een moderne versie gaf, zijn ruim inwisselbaar voor allerlei andere verhalen over heksen, kobolden, witte wieven en wat je nog meer hebt. Waarom ze juist voor deze drie koos, is niet helder. Ze lijken willekeurig gekozen. Wat Posthuma ermee doet is ze een modern tintje geven. Heksen zijn vooral slachtoffer in de oude verhalen. Posthuma geeft ze een aantal kenmerken waardoor ze meer voor zichzelf opkomen dan in de oorspronkelijke versies. Mannen zijn de boosdoeners in de drie verhalen en zijn in deze bewerkingen uiteindelijk de onderliggende partij.

Posthuma brengt een soort doorlopende lijn aan in de verhalen die oorspronkelijk los van elkaar staan. Ze laat daarmee als het ware een vorm van solidariteit ontstaan tussen de als heks aangemerkte vrouwen. En die solidariteit zou je weer kunnen zien als een pre-moderne versie van wat we nu feminisme noemen. De vrouwen worden gerehabiliteerd en dat is mooi, maar de draai die Posthuma eraan geeft, heeft weinig te maken met de oorspronkelijk moralistische lessen die de oude sagen aan de Middeleeuwer mee wilde geven. Van dat moralisme blijft in deze versies weinig over. Posthuma’s prettig leesbare taal sluit daar niet bij aan. Het wordt vaak gemaakt grappig. De verhalen zijn gemakkelijk en leuk om te lezen, en daarmee is er dan ook bijna alles over gezegd. De anekdotische waarde overstijgt niet de boodschap, mocht die er in zitten.

Essay

Het essay dat in dit boekje is opgenomen heet ‘Trut’, waarmee Posthuma verwijst naar een columnist en enkele deskundigen en wetenschappers met een mening over de berichten en theorieën die over heksen en heksenvervolgingen de ronde doen. Later nuanceert ze deze benaming overigens weer. ‘Wie ben ik om Elma Drayer een trut te noemen?’ In het essay probeert ze de lading die ze in de verhalen voorzichtig aanbrengt wat door te trekken: vrouwen moeten meer voor zichzelf opkomen, zijn nu nog te vaak slachtoffer en daar kunnen ze en moeten ze zelf wat aan doen: kom op voor jezelf! Ze windt zich, zeer terecht, op over hoe vrouwen sinds mensenheugenis zijn neergezet. Er worden verbindingen gelegd met emancipatie, feminisme en masculiene overheersing, maar wat ze nu eigenlijk wil zeggen over hoe het allemaal wel moet en hoe we daar een rol in kunnen en moeten spelen, is totaal niet duidelijk. Is dat wellicht de achtergrond van de hedendaagse heksenverering of heksenwaardering? Moet de moderne vrouw meer heks zijn? En wat dan met de man?

In dit essay speelt Posthuma’s vader een rol, wellicht om er wat meer inhoud aan te geven. Hij probeert haar duidelijk te maken dat ze niet boos moet zijn. Over zichzelf zegt hij: ’Boosheid is misschien niet mijn meest voor de hand liggende emotie’, waarop zijn dochter zegt: ‘Wat goed.’ ‘Ja,’ antwoordt hij, ‘maar het is niet zo dat ik me nu ineens bevrijd voel, hoor.’
Een essay heeft een doel nodig: wat wil ik als schrijver bereiken en duidelijk maken? Dat doel ontbreekt hier.