Filosoof en schrijver Jannah Loontjens (1974) heeft al een veelzijdig oeuvre op haar naam staan: ze schreef gedichtenbundels, romans, een proefschrift in de literatuurwetenschap en nu ‘Een kleine filosofie van het schrijverschap’: Mijn leven is mooier dan literatuur. Een essay over lezen, schrijven en literatuur. In dit werk komen haar achtergronden mooi samen: op filosofische wijze, en met kennis van de literatuurwetenschap, schrijft Loontjens over literatuur en het schrijverschap.

Het begin
De inhoud is net zo divers als haar achtergrond. Loontjens begint met het ‘Begin van een begin’: over de twijfels die bij beginnen horen, de wens om een volmaakte eerste zin te schrijven en de angst of je wel iets orgineels te vertellen hebt. Het laatste hoofdstuk heeft de titel ‘Eindig’: hoe kunnen we een verhaal beëindigen en als af beschouwen? In de hoofdstukken daartussen gaat zij in op invloedrijke leeservaringen, de vraag wat goede literatuur is en wat iemand tot een schrijver maakt.
Al schrijvend maakt zij slingerende bewegingen en bewandelt zijpaden. Soms schrijft zij over haar eigen persoonlijke ervaringen als schrijver. Vaak verwijst zij naar werk van anderen: van Nijhoff tot Nietzsche, van Connie Palmen tot Marcel Proust en van Frida Vogels tot Virginia Woolf. De modernisten Woolf, Proust, Kafka en Faulkner komen vaak terug. Maar Loontjens verwijst net zo goed naar filmfragmenten, muzieknummers en televisietalkshows.

De filosoof
Wat dit boek van andere boeken over literatuur onderscheidt is het filosofische gehalte. Dat uit zich allereerst in de essayistische stijl. Loontjens twijfelt, stelt veel vragen en zoekt. Zij geeft geen pasklare antwoorden, maar zet je aan het denken. Een filosoof twijfelt en die twijfel is vruchtbaar voor literatuur: ‘Zonder twijfel geen eindeloos doorvragen en herbeschouwen. Twijfelen hoort bij denken en daarmee ook bij schrijven’.
Interessante passages zijn die waarin Loontjens filosofie en literatuur bij elkaar brengt. Bijvoorbeeld als zij schrijft over de schrijversangst en die in verband brengt met het onderscheid dat Heidegger tussen angst en vrees maakt. Vrees hebben we altijd voor iets: voor een aggressieve hond of een gevaarlijke verkeersituatie. Zo’n aanwijsbaar object is er niet bij levensangst. Loontjens vergelijkt de schrijversangst met deze existentiële angst: ‘Het verlangen om ‘alles’ te omvatten gaat […] hand in hand met de angst om niets belangwekkends te kunnen verwoorden.’

De literatuurwetenschapper
Dat de modernistische schrijvers vaak genoemd worden in dit boek is geen toeval: Loontjens is gepromoveerd op de rol van modernistische literatuur als symbool van westerse ‘hoge literatuur’.
Veel onderwerpen uit haar proefschrift komen terug in Mijn leven is mooier dan literatuur: zoals het beeld van de gekwelde schrijver in de film Adaptation, de boeken van Faulkner in de boekenclub van Oprah Winfrey en de verfilming van Michael Cunninghams roman The Hours.
In het nawoord geeft zij aan dat dit boek bevat wat zij niet in haar proefschrift kwijt kon, maar dat ‘in feite de onderliggende voedingsbodem van mijn literatuurwetenschappelijke onderzoek vormde’.

De schrijver
Die voedingsbodem is haar eigen schrijverschap. In de introductie van haar proefschrift benadrukt zij dat haar persoonlijke ervaringen met het schrijverschap een bron zijn voor haar fascinatie, maar dat die niet in dit wetenschappelijke werk aan de orde komen: ‘An academic writer, as opposed to a literary writer, is not supposed to draw on intimate observations in her attempt to define aspects of contemporary society’. Haar eigen worstelingen met writer blocks, de angst om te falen en recensenten blijven daar buiten beschouwing. In Mijn leven is mooier dan literatuur kan zij die ervaringen wel een plek geven. Het zijn de mooiste passages in haar essays.
In de persoonlijke fragmenten zie je ook de pen van een romanschrijver terug, bijvoorbeeld als zij terugdenkt aan een van haar eerste leeservaringen: de boeken Kikker en Pad van Arnold Lobel. Zij beschrijft niet alleen de magische ervaring van het lezen, maar ook – met gevoel voor detail – de ruimte waarin zij het las, de kamer in een kraakpand.

Literatuur?
Loontjens wijst erop dat wat we als echte literatuur beschouwen ‘niet alleen door een boek of onze ideeën over literatuur [wordt] bepaald, maar ook door de ontvangst, het lezerspubliek en het imago’. Zij illustreert dat met haar eigen twijfel bij een voorpublicatie van het eerste hoofdstuk van haar roman in de Libelle.
Als zij gaat onderzoeken wat een tekst literair maakt, noemt zij veel verschillende factoren, zoals ‘aandacht en gevoel voor vorm’, ‘fijnzinnigheid in denken, waarnemen en verbeelden’ en ‘ambiguïteit en het suggestieve’. Het is opvallend dat juist in dit hoofdstuk weinig literaire citaten voorkomen waarin die kwaliteiten worden getoond. Wel haalt zij allerlei interessante uitspraken over literatuur van anderen aan, zoals deze van Arjen Fortuin: ‘Het gaat juist om de verrassing op vertrouwd terrein: de auteur maakt mij iets helder wat ik al vermoedde, maar nog niet zo geformuleerd zag’.
Loontjens heeft ervoor gekozen zich te richten op fragmenten ‘waarin schrijvers hun eigen schrijverschap onder de loep nemen’. Zij maakt je nieuwsgierig naar meer essayboeken over literatuur. Hoe zou bijvoorbeeld een boek als Reading like a writer van Francine Prose in haar handen eruit komen te zien?

Deel 2
En zou Loontjes ooit nog een deel 2 schrijven van deze ‘kleine filosofie van het schrijverschap’? Nu gaat zij vooral in de hoofdstukken over het beginnen en eindigen van een roman in op haar eigen schrijfproces. Maar er zijn nog zoveel gebieden waar zij ons met haar onderzoekende blik een kijkje in de keuken van de schrijver kan geven: personages, dialogen, plot en details.
Mijn leven is mooier dan literatuur maakt je benieuwd naar meer werk van de filosoof en essayschrijver Loontjes over haar ambacht in de hoedanigheid van romanschrijver en dichter.

Mijn leven is mooier dan literatuur
Een kleine filosofie van het schrijverschap

Auteur: Jannah Loontjens
Verschenen bij: Ambo
Aantal pagina’s: 240
Prijs: € 19,95

(Jannah Loontjens, Popular modernism: representations of modernist literature in popular culture, 2012 (proefschrift)

Francine Prose, Reading like a writer. A guide for people who love books and for those who want to write them. Union Books, 2012)