In Nederland brak James Salter (1925-2015) pas in 2013 door bij het grote publiek met de roman Alles wat is die hij voltooide op 88-jarige leeftijd. Uitgeverij De Bezige Bij melkte dit succes meteen uit door de roman Lichtjaren (1975) in vertaling uit te brengen en die velen als zijn beste werk beschouwen. Nu is Spel en tijdverdrijf (1967) opnieuw verschenen, in vertaling van Else Hoog uit 1997. Het is een prachtig boek, waarin de schrijver een spel speelt met verbeelding en werkelijkheid.

Het hoofdverhaal gaat over een jonge Amerikaan Phillip Dean die naar Europa komt naar het provinciestadje Autun waar hij een liefdesrelatie aangaat met de Française Anne-Marie. Het verhaal wordt verteld door een naamloze verteller die in Autun verblijft in het huis van vrienden. Hij beweert dat hij het verhaal over de twee geliefden van Dean zelf heeft gehoord, maar het is duidelijk dat hij ook veel verdicht heeft en waarschijnlijk heeft hij het verhaal geheel bedacht. Maar dat is verder niet van belang. Het gaat om het verhaal.

Phillip ‘is verbonden met de kortstondigheid der dingen’, hij leeft bij de dag, op de bonnefooi, is zelfbewust en sterk, machtig in zijn verhouding tot het winkelmeisje Anne-Marie: een ongecompliceerde, toegewijde, tikkeltje ordinaire, sensuele vrouw. Ze leven zich uit in een volledig bevredigende seksuele relatie.

Zwaard van Damocles
We volgen het paar, dat rijdt in een open Delage, door Frankrijk. Een Delage is een zeer luxe personenauto, die al niet meer gemaakt werd in de tijd waarin het verhaal speelt (begin jaren zestig). Ze bezoeken allerlei Franse steden waar ze in hotels overnachten, copieus dineren, feesten en van elkaar genieten (sufneuken). Maar al snel wordt duidelijk dat er een noodlot boven dit paar hangt. ‘Dat weet je instinctief. Het hangt boven hun beider hoofd als een onuitgesproken vonnis.’ En: ‘Voor Dean is ieder uur hartverscheurend omdat het dichter bij het einde is.’ Dergelijke vooruitwijzingen door de verteller verpesten het verhaal overigens niet. Ze versterken de beleving van het moment, de uren dat ze (nog) samen zijn en elkaar seksueel dronken voeren. De hoofdpersonen zijn zich niet bewust van de afloop, terwijl de naamloze verteller die al aankondigt.

De verteller verzint en bedenkt het leven van deze twee mensen. Een ideaal leven, waarop hij afgunstig is. Hij is zelf niet zo vrij, zo trots op zijn lichaam, zo zelfbewust, levend van de hand in de tand, bietsend en schooiend om geld van vrienden en familie, als zijn held Phillip Dean maar een wat oudere, burgerlijker figuur, voor wie ‘de jaren verdorren als bladeren.’. Hij is afgunstig op het paar dat op een kamer ligt als ‘vissen in de schaduw van een oever’ en als ‘vogels in een nest’, beschermd en afzijdig van de wereld.

Zorgvuldig taalgebruik
Het bijzondere van deze roman is de stijl. Iedere zin die Salter schrijft voegt wat toe aan het beeld dat je van een persoon hebt, maar neemt er ook iets van weg. De persoon wordt niet vastgelegd en een relatie niet gedefinieerd, maar langzamerhand onthuld en bedekt ineen. Na lezing van het boek weet je alles en niets en dat dwingt je om het boek opnieuw te lezen, te proeven, weg te leggen en opnieuw te pakken.

James Salter schreef niet veel romans en zag het schrijven ervan als een enorme uitputtingsslag. Hij begon als schrijver van filmscripts waarin iedere zin raak moet zijn. Waarschijnlijk schreef hij geen bladzijden achter elkaar − snel in een jaar weer een boekje en op naar de volgende beurs van het Fonds der Letteren − maar sleep hij elke zin als een diamantbewerker en zocht hij net zo lang naar woorden tot hij het juiste woord gevonden had. Dat kost tijd: wachten, mijmeren en toeslaan op het juiste moment. Dat zou zijn schrijfstijl verklaren: kort en beeldend.

Salter gebruikt veel dialoog, geeft weinig beschrijvingen waarom iemand wat doet, maar veel handeling en dat maakt de scènes waarin Phillip en Anne-Marie de liefde bedrijven zo goed, omdat er niet beschreven wordt waarom ze iets doen (het dus), maar hoe ze het doen tot in alle details. Gebaren, gelaatsuitdrukking, manier van kleden: alles doet er toe bij Salter. Hij noemt de dingen bij de naam:

‘Tegen de tijd dat hij de kussens onder haar glanzende buik heeft geschoven is ze zo nat dat hij met één verrukkelijke beweging naar binnen glijdt. Ze beginnen langzaam. Wanneer hij bijna klaarkomt haalt hij zijn pik eruit en laat hem afkoelen. Dan begint hij opnieuw, stuurt hem met zijn ene hand, loodst hem als een kabel naar binnen. Ze begint met haar heupen te bewegen, te gillen. Het is alsof hij zich aan een krankzinnige wijdt. Ten slotte haalt hij hem er weer uit. Terwijl hij afwacht, rustig, weloverwogen valt zijn oog telkens op glijmiddelen – haar gelaatscrème, flessen in de armoire. Ze leiden hem af. Hun aanwezigheid is beangstigend, als bewijsmateriaal. Ze beginnen nogmaals en ditmaal houden ze niet op totdat ze het uitgilt en hij zichzelf voelt klaarkomen met langzame, sidderende stromen en het gevoel dat de top van zijn pik tegen bot stoot. Ze liggen uitgeput naast elkaar, alsof ze zojuist een reusachtige boot aan land hebben getrokken.

“Dit was de heerlijkste keer,” zegt ze uiteindelijk. “De heerlijkste.”’

Lezen en herlezen
‘Goeie boeken moet je langzaam lezen. Daar wil je niet doorheen schieten. Je wilt ze in zekere zin proeven,’ zei James Salter in een korte documentaire over zijn werk. Het is of Salter over zijn eigen werk spreekt. Iedere zin van Spel en tijdverdrijf wil je proeven, iedere zin herlezen en als je de roman uit hebt wil je opnieuw beginnen. Niet omdat het boek zo spannend is. Spanning maakt maar een beperkt onderdeel van de charme uit. James Salter maakt door zijn prachtige stijl personen levensecht, begerenswaardig, afschrikwekkend, maar bovenal raadselachtig. Het genot van Phillip en Anne-Marie wordt (na)voelbaar en zichtbaar. De precieze stijl houdt deze scènes in evenwicht.

Het bijzondere van dit boek is dat het gaat om een tragisch verhaal, waarvan de lezer weet dat het slecht zal aflopen zonder dat het pijn doet. Als het boek gesloten is blijft de herinnering aan een opwindend samenzijn van twee mensen, zoals ieder mens dat ooit een of meerdere malen in zijn leven ervaart of hoopt te ervaren. Voor velen, zoals de naamloze verteller, blijft dit een droom, waaraan we deze roman te danken hebben. Hierop is het citaat van toepassing dat Salter gebruikte voor Alles wat is: ‘Er komt een moment dat je/je realiseert dat alles een droom is,/en dat alleen de dingen die geschreven zijn/een kans hebben om echt te zijn.’

Wat na lezing overblijft is de herinnering aan een verhaal over de liefdevolle omgang van man en vrouw. De vertaling van Else Hoog is prachtig.