In Roest van de Poolse auteur Jakub Małecki kan de herinnering zomaar toeslaan. We volgen drie generaties lang het leven in het Poolse plattelandsdorp Chojny. Dat leven staat in de schaduw van grotere gebeurtenissen waarin de dorpsbewoners worden meegetrokken. Ze zijn het slachtoffer van de geschiedenis. Hun aller lot is op ingenieuze wijze met elkaar verbonden en hun persoonlijke geschiedenissen staan op de voorgrond in dit universele verhaal. 

Het begint op de dag dat alles eindigt voor Szymek Stawny, die op één dag beide ouders verliest in een auto-ongeluk. Na hun dood komt Szymek bij zijn oma Tośka te wonen. Afwisselend ontvouwt zich het verhaal van Szymek in het heden en dat van Tośka in het verleden, een verleden dat is doortrokken van verlies. Tośka heeft de Tweede Wereldoorlog meegemaakt en wordt gekweld door de herinneringen aan de bombardementen op Chojny en de deportatie van de bewoners. Ze was er niet op voorbereid om nog voor een kind te moeten zorgen. Ze omschrijft zichzelf als ‘een gebouw dat op instorten staat’, nu Szymek komt staat het ‘in de steigers’. 

Vreemde oma

Als Szymek in het huis van zijn oma komt kan hij niet slapen omdat hij bang is dat Onze Lieve Heer hem ‘s nachts komt halen, net als hij zijn ouders heeft gehaald. Tośka belooft dat ze Onze Lieve Heer wel zal neerschieten als hij nog een keer komt. Uit het koekblik haalt ze een pistool en laat het aan Szymek zien. Dat pistool is haar verzekering tegen de toekomst. Als de tijd komt om eruit te stappen heeft ze alles al voorbereid. Szymek speelt ondertussen met zijn vriendje Budzik langs het spoor waar ze muntjes op leggen, die ze later weer verzamelen als de trein eroverheen is gereden. 

Nu hij zijn oma met de kwartels en konijnen moet helpen breekt een nieuwe tijd voor Szymek aan. De geruststellende aanwezigheid van zijn ouders is vervangen door de vreemde oma die soms verloren in gedachten voor zich uit zit te kijken. In de mist van de ouderdom stommelt ze door het huis, geluiden die Szymek al snel vertrouwd voorkomen. Tośka probeert Szymeks leven makkelijker te maken met stilzwijgend begrip. Niet lang daarna moet hij naar school, waar zich een incident voordoet waarbij hij een pestkop slaat. Hij krijgt een zekere reputatie en moet daarna ook van Budzik pesterijen ondergaan. Szymek verwijt zichzelf niet moedig genoeg te zijn, niet net zo moedig als zijn betovergrootvader Lucjan die ooit met zijn blote handen een beer schijnt te hebben gedood. 

Betonnen standbeeld in het bos

Tośka raakt ondertussen steeds meer verstrikt in haar herinneringen. Zij denkt aan haar vroegere geliefde Karol, aan de tijd en de oorlog die zich moeilijk vergeten laat. Haar herinneringen zijn heel zintuiglijk; de geur van de bedrukte wagon waarin ze vervoerd werden, de kleuren van het landschap. In de buurt van Chojny lag het vernietigingskamp Chełmno waarvan de lugubere geur als de wind verkeerd stond hun kant op waaide. Karol had het met eigen ogen gezien, wat daar gebeurde, waarna hij zo geschokt was dat hij zich opsloot in een schuur en weigerde naar buiten te komen. 

De vreselijke gebeurtenissen die nabij Chojny hebben plaatsgevonden drukken een stempel op het dorp. Aan Chojny valt niet te ontkomen, laat Małecki Szymek ergens zeggen. Hetzelfde geldt voor de geschiedenis en Tośka. Ze raakt Karol uiteindelijk kwijt en moet haar dochter alleen opvoeden. Zo verloor iedereen wel iets in de oorlog, geliefden, verwanten, jaren van hun leven. De oorlog leeft voort in verhalen die door de ouderen eindeloos aan hun kinderen worden verteld. Voor de kinderen zijn het oude zwart-witfoto’s waarbij ze zich niets kunnen voorstellen. Net als Szymek die op een dag op schoolreisje moet naar Chełmno, wat Tośka nog probeert te verbieden. Hij vindt er niets aan, want er staat alleen maar een betonnen standbeeld in het bos. 

Toekomst

Voor Szymek duurt de werkelijkheid om hem heen ‘hardnekkig voort’. Hij zou naar de universiteit gaan. Tot hij op een dag bij de bushalte Budzik tegenkomt, die hem zonder reden in elkaar slaat. Szymek besluit in Chojny te blijven en krijgt een baantje bij zijn oom op het postkantoor. Hij gaat bij zijn oom wonen en probeert niet aan de toekomst te denken. ‘Soms vroeg hij zich alleen af of er in zijn leven nog iets zou gebeuren. Hij was niet bang dat er misschien iets zou gebeuren en hij was niet bang dat er misschien niets zou gebeuren. Hij was benieuwd, zoals hij soms voor de tv benieuwd was als hij naar de lotgevallen van anderen keek die even vreemd en fictief waren als zijn eigen leven.’ De houding van veel personages in het boek lijkt op die van Szymek. Het leven dwingt ze tot bepaalde keuzes en zo worden ze wie ze zijn. Opvallend genoeg keren ze vaak terug naar hun geboorteplaats, slechts een enkele keer lukt het iemand om dat lot te ontstijgen. 

Onvergetelijke sfeerschets

Op het platteland is de geschiedenis onlosmakelijk verbonden met het land. De boom op het erf van de familie Budzikiewicz die vijf generaties heeft gekend staat er symbool voor. De rol van het herinneren ligt bij ouderen zoals Tośka. Zij staan nog met een been in het verleden en hun pijnlijke herinneringen roepen begrip op voor het menselijk onvermogen. Bij auteur Małecki is geschiedenis iets wat door de generaties heen werkt. Roest vertelt het verhaal van betovergrootvader Lucjan en de volgende generaties tot en met Szymek. Daardoor gaat het niet alleen om Szymek en Tośka maar is het boek eerder een familiesaga. De relatie tussen Szymek en Budzik vormt de katalysator. Verbonden door het spoor en hun gedeelde verleden leggen ze ieder hun eigen traject af. Tot het op het einde allemaal op dramatische wijze samenkomt. 

Jakup Małecki heeft met Roest een oersterke roman afgeleverd, een zorgvuldig en langzaam opgebouwd coming of age verhaal met een melancholische toets. Daarbij zet hij een onvergetelijke sfeerschets van het Poolse platteland neer. De stijl is eenvoudig maar pijnlijk levensecht. Sommige zinnen komen aan als een sloophamer. De personages zijn knap beschreven, geloofwaardig en herkenbaar door hun individuele gebreken. Door de bijna filmische weergave van het verhaal groei je als het ware met hen mee door de tijd. Małecki laat zien wat ervoor nodig is om jezelf te worden. Zijn helden zijn hele alledaagse mensen die hun best doen om hun leven te leiden. Dat is vaak al moeilijk genoeg onder druk van de omstandigheden.