Het boek Kriegstagebuch met dagboekfragmenten van – en brieven aan – de Oostenrijkse Ingeborg Bachmann (1926-1973) verscheen in 2010 in Duitsland. Nu is er een Nederlandse vertaling. Machteld Bokhove heeft niet alleen uitstekend vertaalwerk verricht maar levert tevens een interessant commentaar op het nawoord van de oorspronkelijke Duitse samensteller van het boek,  Hans Höller. Oorlogsdagboek – met brieven van Jack Hamesh laat zien hoe de werkelijkheid en Bachmanns persoonlijke ervaringen invloed hebben uitgeoefend op haar literatuur en poëzie. Ook voor lezers die het werk van Bachmann niet kennen, is dit een interessant boek dat niet alleen diepere betekenis geeft aan haar werk, maar ook een inkijk in het leven van een Oostenrijkse tiener die opgroeit onder het naziregime. 

Rebellie

In de dagboekfragmenten beschrijft Ingeborg haar leven in de laatste periode van de oorlog, waarbij ze door laat schemeren dat ze op haar eigen manier rebelleert tegen het naziregime dat haar dwingt zich aan te sluiten bij een zogenaamde ‘Kweekschool’ en waarbij ze van de leiding (die ze spottend ‘heren opvoeders’ noemt) loopgraven moet graven. Ondanks dat er nog bommen vallen beschrijft ze hoe ze buiten op een stoeltje in de zon Das Stundenbuch van Rilke leest. Het volgende moment bevinden we ons kort na de oorlog, wanneer Ingeborg kennis maakt met Jack Hamesh als ze haar persoonsbewijs moet opvragen bij de Field Security Section. Er ontstaat een relatie tussen hen.

Hamesh is van Joodse afkomst en ook hier geeft Ingeborg blijk van een rebellerende houding naar haar omgeving. Ze zegt tegen haar moeder ‘dat ik tien keer door Vellach en door Hermagor met hem op en neer ga lopen, en als iedereen dan op zijn kop gaat staan, dan juist’. De verliefdheid tussen de twee maakt duidelijk indruk op zowel Ingeborg als Jack. Ingeborg beschrijft het als de mooiste zomer van haar leven en ook Jack spreekt in zijn latere brieven zijn verlangen uit om weer bij haar te zijn. Na zijn vertrek naar Palestina stuurt hij haar nog lang brieven waarin hij haar zijn liefde verklaart en de wens uitspreekt om bij haar en haar familie te zijn.

Leven en werk

Tijdens haar studie focuste Bachmann zich vooral op filosofie en psychologie en promoveerde uiteindelijk met een proefschrift over Martin Heidegger. Haar carrière als dichter en schrijfster kwam van de grond toen zij haar eigen poëzie voordroeg op een bijeenkomst van Gruppe 47, een collectief van schrijvers en dichters ter bevordering van de naoorlogse Duitstalige literatuur. Het is dan ook niet vreemd dat Bachmann uiteindelijk een van de meest invloedrijke schrijfsters uit de naoorlogse periode werd.
Haar werk bestond voornamelijk uit poëzie en korte verhalen waarvan haar poëziebundel Die gestundete Zeit bekend werd om de grimmige en pessimistische passages.

Bachmann schreef daarnaast één roman: Malina. Haar werk onderzoekt voor een groot deel de machtsverhouding tussen mannen en vrouwen, hoe mannen hun invloed op vrouwen uitoefenen en de vrouwelijke identiteitsproblematiek die hierdoor ontstaat. Ook in Oorlogsdagboek komt dit thema naar voren en zien we de aanzet voor een scène die later in Malina menig lezer zal beklemmen. In dit dagboek noemt Bachmann namelijk kort haar vader, die nazi-officier was, aan het front had gevochten en na de bevrijding in een gevangenkamp verbleef. Over deze scène, en de rol die haar vader uiteindelijk in Malina krijgt toebedeeld, spreekt samensteller Hans Höller in zijn nawoord positief.

Het nawoord van Hans Höller

Hans Höller plaatst de dagboekfragmenten en brieven van Hamesh in het perspectief van Bachmanns latere werk, waarbij hij ook de over haar leven bekende feiten betrekt. Hij legt continu verbanden tussen het dagboek en het werk en voorziet daardoor zowel de dagboekfragmenten als het overige werk van meer context. De nabespreking had wellicht beter als voorbespreking kunnen dienen, gezien deze als het ware de inleiding is op de korte en schaarse dagboekfragmenten. Want uiteindelijk beslaan deze dagboekfragmenten slechts een fractie van het boek. Het grootste deel bestaat uit de brieven van Jack Hamesh en de gedetailleerde bespreking van Höller. Daardoor is dit boek meer een eenzijdige briefroman dan een echt dagboek. 

De publicatie van Kriegstagebuch had een positief bijeffect. De identiteit van Jack is altijd onbekend gebleven, totdat de uitgave van de dagboekfragmenten daar verandering in bracht. Een enthousiaste medewerkster van de Oostenrijkse nationale bibliotheek is naar aanleiding van het boek een persoonlijke zoektocht begonnen en heeft Hamesh’ gaan en staan weten te reconstrueren, ondanks zijn veelvuldig veranderen van naam, tot aan zijn nog levende zonen. Deze zijn inmiddels in contact gebracht met de jongere broer van Bachmann waardoor zij een kant van hun vader leerden kennen die tot dan toe onbekend was. 

Toevoeging van Machteld Bokhove

Hoewel Höller duidelijk blij is met de gelegenheid de intertekstualiteit tussen de dagboekfragmenten, de brieven en het werk van Bachmann te onderzoeken, voegt Machteld Bokhove er een kritische noot aan toe. Zij bespreekt onder andere de slachtofferrol die Bachmann in haar werk aanneemt en die volgens Bokhove niet zomaar bejubeld en voor waar aangenomen kan worden. Tenslotte wordt de oorsprong van Bachmanns lijden gekoppeld aan een periode waarin veel mensen erger en meer geleden hebben dan Bachmann zelf.
Bokhove schrijft: ‘Al in 2000 schreef de Duitse essayiste Sabina Kienlechner […] dat als Bachmann haar persoonlijke leed koppelt aan “de grote gaskamer” dit een belediging is van de echte slachtoffers en een misplaatste “legitimatie van haar traumatische gevoelswereld”.’ Bokhove besluit haar kanttekeningen met de opmerking dat Bachmann evenwel vervlochten blijft met de Tweede Wereldoorlog. Dat dit statement beaamd kan worden blijkt uit de vele aanknopingspunten die Höller heeft weten te vinden tussen de dagboekfragmenten en het latere werk van Bachmann.