De verhalen in de bundel Onderwaterverhalen van Ineke Riem hebben iets ongrijpbaars. De personages dwalen rond in herinneringen en het verlangen naar wat verloren is gegaan of misschien nooit is geweest. De titel van de bundel is goed gekozen en geeft precies aan waar het om draait. Het zijn verhalen die onder de oppervlakte leven. Ineke Riem debuteerde in 2013 met de roman Zeven pogingen om een geliefde te wekken. In 2015 verscheen haar poëziedebuut Alle zeeën zijn geduldig en in 2017 de roman Rauw hart. 

In deze bundel zijn twaalf verhalen opgenomen. Het is duidelijk waar elk verhaal zich afspeelt en in welke tijd, maar de personages zijn daar nooit echt aanwezig. Ze worden in beslag genomen door herinneringen en het verlangen naar een andere tijd, plaats, een verloren liefde, een eiland ergens in de oceaan, een fantasie of droom. Dat kunnen ze even boven water halen, maar niet bij zich houden. Het onherroepelijke verstrijken van de tijd maakt dat onmogelijk. In het verhaal Voorbereidende aardrijkskunde vindt een scholiere op de zolder van haar school een aardrijkskundeboek uit de jaren zestig. Ze ziet tekeningen van landschappen en dorpen die in die vorm niet meer bestaan. Alles verandert, niets blijft hetzelfde en dat stemt haar treurig. ‘Ik zou willen ontsnappen aan de tijd. […] Ik wil de oude wereld redden.’

Herinnering, verbeelding en werkelijkheid

De verhalen hebben geen duidelijke plot, begin of einde. We vallen op een zeker moment in het leven van het personage en mogen even met hem of haar meewandelen. Door het gekozen perspectief in een aantal verhalen lijken we er soms boven te zweven. Dan moeten we weer loslaten en verder gaan naar het volgende verhaal dat anders is en toch doet terugdenken aan het vorige. 

Steeds weer bevinden de personages zich in een eigen en besloten wereld waarin herinnering, droom en verlangen belangrijker zijn dan de realiteit van het hier en nu. Dat maakt het moeilijk de verhalen exact te duiden, zoals de personages dat zelf ook niet altijd kunnen. ‘Ik kan er de vinger niet achter krijgen, […] maar sinds ik hier weer ben, lopen herinnering, verbeelding en werkelijkheid steeds in elkaar over.’

Riem plaatst haar personages in verschillende tijden en op verschillende locaties. Van een villa in Pompeï tot de Hollandse polder en van de Azoren tot verdronken dorpen in Zeeland. Door de thematiek en de associatieve vertelstijl zijn de verhalen toch sterk met elkaar verbonden.
In het eerste verhaal, Manomayakosha forever, is een meisje van dertien tegen haar zin van de stad naar het platteland verhuisd. Onder een brug in de polder kijkt ze naar stomme films met oude stadsbeelden van Parijs, Rome en New York. Het zijn werelden die niet meer bestaan, zoals ook de afbeeldingen in het aardrijkskundeboek geschiedenis zijn geworden. De antieke filmprojector waarop ze de films afspeelt, heeft ze gekregen van haar vriendje uit de stad. Ze kan niet meer bij hem zijn. Het bekijken van de films is ook een manier om aan hem terug te denken. 

Terugkerende begrippen en woorden

De herinnering aan een verloren liefde komt in meer verhalen terug. Dat kan een jeugdliefde zijn, een geheime liefde of een gedroomde liefde. In Souvenirs, het tweede verhaal in de bundel, wordt een oude dame geconfronteerd met de herinnering aan haar eerste liefde. Ze ontmoette hem in een zwembad waar ze graag kwam, omdat de warmte haar terug deed denken aan haar kindertijd in Indonesië. Ze adoreerde hem, maar hij liet haar in de steek.

In het derde verhaal, Wiederkehr, keert een dichter terug naar de stad van zijn jeugd. Ook Indië komt terug. ‘Hij was een Duitser met dromen over tempo doeloe.’ Zijn jeugdliefde Emma droeg als meisje een gebatikte sarong. Tijdens het festival waar hij optreedt, heeft hij een vluchtige ontmoeting met een jonge vrouw die om haar hals een kettinkje draagt ‘met een kleine hanger van het hoofd van Nefertiti’. Deze hanger komt terug in het vierde verhaal Terug naar Thebe. Zo rijgt Riem de verhalen aan elkaar.

Ze maakt daarbij veelvuldig gebruik van het motief van steeds terugkerende begrippen en woorden: bossen en bomen met als meest opvallende de reuzenboom sequoia, de zee, de walvis en de zeemeermin, schelpen, vormen als de spiraal en de kubus, de klassieke oudheid, Shakespeare, Egypte, Schotland, eilanden in de oceaan, het verlangen naar een verre reis, een schoolgebouw. Het zijn maar een paar voorbeelden. 

Cirkels

Steeds weer weet de schrijfster een associatie met de voorgaande verhalen op te roepen. De verhalen cirkelen om elkaar heen, zoals de spiraal op de schelp op het omslag. Elk verhaal brengt een nieuwe wending. Samen vormen ze een onlosmakelijk geheel. Het wekt dan ook geen verbazing dat het laatste verhaal de titel Cirkels heeft. Een oude man uit de ‘Nieuwe Wereld’ bezoekt in Griekenland het heiligdom van Delphi, de oude wereld. Bij de ruïne van een kleine, ronde tempel schijnt de zon in zijn ogen. ‘Om me heen zag ik overal cirkels verschijnen, elkaar overlappend in een patroon dat zich tot in het oneindige voortplantte. […] Was ik zelf ook een cirkel? Waren we allemaal cirkels die onderling waren verbonden in een eenheid, onze levens vol echo’s uit andere levens?’

Riem creëert in Onderwaterverhalen een eigen wereld. Het is aardig om haar personages te leren kennen, maar de verhalen beklijven niet echt. Het is de vraag of dat erg is. Herinneringen, dromen en verloren werelden zijn nu eenmaal vluchtig en ongrijpbaar. Bovendien biedt elk verhaal een innerlijke wereld die wel eventjes fascineert maar vervolgens plaatsmaakt voor het volgende verhaal met daarin prettig herkenbare flarden van de verhalen die je daarvoor gelezen hebt. Dat maakt het boek vooral tot verstrooiende bellettrie.