Recensie door Peter Samuel

In zijn nawoord begint essayist en historicus Ian Buruma onmiddellijk met een overduidelijke boodschap: ‘Het was niet mijn bedoeling om Kawashima Yoshiko, Felix Kersten en Friedrich Weinreb te veroordelen omdat ze slechte mensen zouden zijn. Daarvoor is het te laat’.

Genoemde hoofdpersonen in De fantasten lijken op het eerste oog nauwelijks iets met elkaar gemeen te hebben, maar toch. Het ‘Oosterse Juweel’ (bijnaam van Mantsjoeprinses Yoshiko), de ‘magische Boeddha’ (bijnaam van Himmlers privémasseur Kersten) en de Joodse immigrant, van de gelijknamige affaire (Weinreb) brachten ieder op hun beurt tijdgenoten en historici op een dwaalspoor. Zij maakten door in hun eigen verhalen te geloven bedrog tot zelfbedrog. Buruma is er uitstekend in geslaagd om hun levens, waarin de Tweede Wereldoorlog een hoofdrol speelt, met elkaar in verbinding te brengen.

‘Het geheugen en beoordelingsvermogen van de mens zijn niet onfeilbaar…’

Scherpe analyse en subtiele ironie

Ian Buruma, geboren op 28 december 1951, is een Nederlandse sinoloog, japanoloog en publicist. Hij wordt geroemd om zijn eruditie en beschouwende publicaties. In 2008 ontving hij de Erasmusprijs, in 2018 de Gouden Ganzeveer. Volgens de jury van de Erasmusprijs wordt het werk van Buruma gevoed door een fascinatie voor de wereld aan gene zijde van de burgerlijke bekrompenheid en door ondogmatisch, kritisch denken. Buruma ziet zichzelf meer als beschouwend schrijver dan als activist. Hij hanteert in zijn schrijfstijl een scherpe analyse, waarin zowel identificatie als distantie een plaats vinden, doordrenkt met subtiele ironie. Al deze kenmerken zijn in De fantasten terug te vinden. Hij heeft het boek in de Engelse taal geschreven, onder de oorspronkelijke titel The Collaborators. De Nederlandse vertaling – onder de kennelijk ‘neutralere’ titel – is van de hand van Arthur Wevers.

Het centrale thema in het oeuvre van Ian Buruma is de Tweede Wereldoorlog. Hij beluisterde van jongs af aan zijn vaders verhalen die was ondergedoken, opgepakt, bombardementen overleefde en aan executie ontsnapte. Na zijn eerdere werken, waaronder 1945, Biografie van een jaar, lag het voor de hand dat hij voort zou gaan met schrijven over zijn fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog, het drama dat hij zelf nooit heeft meegemaakt. In De fantasten weeft hij in tien hoofdstukken de levensverhalen van drie bijzondere, wonderlijke figuren ineen.

‘De wonderlijke levens van Kersten, Kawashima en Weinreb bevatten wel elementen die de verhalen van veel collaborateurs kenmerken: hebzucht, idealisme, sensatiezucht, machtshonger, opportunisme en zelfs de niet altijd misplaatste overtuiging dat ze ook iets goeds deden.’

Historische les

Om Friedrich Weinreb kon Buruma vanuit zijn wantrouwen over het tijdperk van verzetshelden en collaborateurs sowieso niet heen. Deze Joodse immigrant liet Joden in Den Haag geloven dat hij hen tegen betaling voor deportatie kon behoeden. Uiteindelijk heeft hij een aantal aan de Duitse politie verraden, hetgeen Buruma nauwkeurig weet te verwoorden. De tweede persoon die de schrijver in beeld brengt, Kawashima Yoshiko, gaf hij in The China Lover een bijrol. In De fantasten staat deze beeldschone Chinese prinses centraal. Zij was spionne voor de Japanse geheime dienst, had affaires met hoge officieren, maar doste zich soms ook als man uit. Haar haast mythische status leverde de sluwe heldin, tegelijkertijd verraadster, de bijnaam ‘Mata Hari van het Oosten’ op. Met de derde hoofdpersoon, Felix Kersten, houdt Buruma zich al langer bezig. Hij schreef eerder in krantenartikelen over deze persoonlijke masseur van Heinrich Himmler, als zijnde een voorbeeld van vele oplichters, die tot de achterkamertjes van de macht wisten door te dringen.

Ian Buruma heeft met De fantasten een historische les over de betrekkelijkheid van identiteit en over de kijk op het verleden geschreven. In zijn analyses, even sappig als genuanceerd, onderscheidt hij op zorgvuldige wijze feiten, waarschijnlijkheden en beweringen. Het boek is een boeiende reconstructie van verhalen over drie verguisde en gemythologiseerde figuren. Engelen of duivels? Leugens of zelfbedrog? Ook in onze tijd zijn dit soort verhalen over collaborateurs c.q. fantasten onmisbaar om te begrijpen hoe gemakkelijk het is om geweld en ongekend lijden door de vingers te zien. Het is een les van en voor alle tijden, die door Ian Buruma in De fantasten op voortreffelijke wijze is gecomponeerd.