Huub Beurskens debuteerde in 1975 met Blindkap. In de daaropvolgende jaren was hij onder andere redacteur voor De Gids en schreef hij een indrukwekkende hoeveelheid poëziebundels en romans. De Straffeloze is de meest recente toevoeging aan zijn oeuvre.
In deze roman zien we hoe hoofdpersoon H een moord beraamt. Die plant hij zeer zorgvuldig en hij denkt uitgebreid na over het beste moordwapen, de beste moordlocatie en het beste (wat wil zeggen meest willekeurige) slachtoffer. H wikt en weegt hierover en lijkt om de dag van mening te veranderen. Al zijn overwegingen beschrijft hij minutieus aan de lezer, zodat deze het denkproces van H op de voet kan volgen. Beurskens laat H filosofische gedachtegangen, vaak met sterk religieuze invloeden, afwisselen met praktische dagdromen. Bijvoorbeeld over het voordeel dat H heeft wanneer hij mensen zou neersteken op een roltrap. Daar zou hij zich dan makkelijk naar boven kunnen werken en vervolgens meteen weer de roltrap naar beneden kunnen afrennen om te ontsnappen.

De auteur schrijft scènisch en versterkt dit effect door gebruik te maken van veel witregels en soms zelfs bijna lege pagina’s. In elke zorgvuldig uitgeschreven scène geeft hij H’s interne proces weer, maar beschrijft hij ook diens fysieke omgeving en handelen. De 119 pagina’s tellende roman nodigt ondanks de korte alinea’s en het vele wit, niet uit tot haastig lezen. H’s overpeinzingen over waaruit menselijkheid bestaat zijn allerminst lichtzinnig en Beurskens bouwt zijn zinnen zo zorgvuldig op dat je ze bij een eerste leesbeurt al meteen opnieuw wilt lezen. 

Schuld en onschuld

Het bekennen van schuld en het al dan niet (on)schuldig bevonden worden, is het grote thema in De Straffeloze. Ook het erkennen van schuld is voor H essentieel om als mens te slagen. Hij haalt de overeenkomst met de biecht in de katholieke kerk aan wanneer een herinnering bovenkomt. In zijn kinderjaren werd H tijdens een biecht uitgelachen door een pastoor, waardoor de schuld die hij ervoer niet erkend werd. H herinnert zich: ‘Hij had zich van zijn schuld laten beroven door zich er vrijwillig mee over te leveren en zich er lachwekkend mee te laten verklaren.’ Tijdens een bezoek aan een kerk raakt H wederom in het biechthokje verzeild. Daar probeert hij een schuld uit zijn jeugd op te biechten, waarbij hij een jeugdliefde heeft laten staan omdat hij de herinnering aan haar niet wilde bezoedelen met jeugdige vrijerij. De pastoor blijkt echter vooral in deze vrijerij geïnteresseerd en H wordt woedend. ‘Dat hij de engel die zaterdagavond vergeefs beneden aan de brug had laten staan wachten, er zich de maandag erna zelfs niet met een leugen voor had durven gaan excuseren […] dát was toch de schanddaad die om erkenning vroeg!’
Het mogelijk verliezen van de schuld die volgens H iedereen in zich draagt, is in eerste instantie zijn beweegreden om de moord te plegen. Maar op momenten van (bijna) erkende schuld komt de onschuld om de hoek kijken: in de vorm van een jong meisje, een jeugdliefde en een hardloopster, door H beschreven als ‘kind’ maar ook als ‘engel’.  

Lolita als bijbel

Wie Lolita van Nabokov gelezen heeft, zal na enkele pagina’s van De Straffeloze bepaalde overeenkomsten herkennen. In beide romans wordt een daad besproken die in de maatschappij wordt afgekeurd. In Lolita is dat de relatie van een volwassen man met een kind en in De Straffeloze het plannen van een moord. De romans komen overeen in het taalgebruik en de zinsopbouw die ouderwets aandoen, ondanks dat H in het recente verleden handelt. Hij ziet bijvoorbeeld op televisie hoe de Notre Dame in brand staat. 

Het wikken en wegen van H over de beste aanpak om de moord te plegen, doet denken aan Humbert Humbert uit Lolita, die op vergelijkbare wijze nadenkt over de stappen die hij moet zetten om zijn wens in vervulling te kunnen laten gaan. De personages houden een vergelijkbaar betoog, in Humberts geval om zich onschuldig te pleiten en in dat van H om de lezer juist van zijn schuld te overtuigen. Overigens ziet H zelf ook de overeenkomsten tussen hemzelf en Humbert Humbert. Sterker nog: hij heeft Lolita regelmatig gelezen en vindt het een ‘briljant boek’. Het krijgt van hem dezelfde status als de Bijbel, waarbij hij de roman gebruikt als handboek voor het plannen van zijn moord en de Bijbel als de verantwoording ervan. Immers, door het verboden eten van de appel in het Bijbelse paradijs door Eva en Adam en bijgevolg de zondeval, is de mens met de erfzonde geboren. Daarom moet de mens volgens H gestraft worden, om zijn mens-zijn te kunnen voltooien. Beurskens schrijft de cirkel van geloof, moord en Lolita rond, door H de roman naast de Bijbel op de keukentafel te laten leggen en hem er vervolgens nonchalant een appel bij te laten eten. 

De perfecte moord

Voor de moord in De Straffeloze is het heel belangrijk dat het slachtoffer een willekeurig gekozen persoon is omdat H niet wil dat zijn moordaanslag toegeschreven zou kunnen worden aan gender- ras- of geaardheid-voorkeuren. De moord moet er simpelweg voor zorgen dat H schuldig bevonden wordt. Voor hem zijn het fantaseren over de moord, het uitvoeren ervan en het schuldig bevonden worden essentiële zaken die hem ‘voltooien als mens’. Hij redeneert: ‘Want waar anders heb je verbeelding voor nodig dan voor wat niet is, kan of mag? […] Betekent dit nu dat onze verbeelding, ons voorstellingsvermogen, dat wat ons menselijk maakt, anders dan de dieren, ook het kwaad is dat in ons sluimert of dat het kwaad in ons voorstellingsvermogen sluimert […] Maakt niet straf alleen een daad tot misdaad? […] Kun je je menszijn dan volledig vervullen zonder te worden gestraft?’

H vindt zichzelf de perfecte persoon om een moord te plegen, al past in potentie iedereen in het plaatje van een moordenaar volgens de opvatting dat ‘in ons allemaal, dus ook in onze slachtoffers, agressie, gewelddadigheid en moordzucht sluimeren.’ Heeft H een punt en is het de schuld die ons als mens valideert? Of is dat misschien toch het accepteren van de onvermijdelijke dood en het verlies van het leven? H stelt zich beide vragen maar betreedt met de laatste een nieuwe cyclus in de zoektocht naar zingeving. Hoe dan ook: De Straffeloze is een prachtige roman die aanzet tot nadenken en herlezen.