Helga Schubert – Altijd weer opstaan. Een Duitse geschiedenis

Weer de vogels horen zingen

Recensie door Elisa Veini

‘De goede verhalen zijn net als het leven tragikomisch’, schrijft Helga Schubert (1940) in Altijd weer opstaan. Een Duitse geschiedenis. ‘Plotseling rukt het verhaal me uit het medelijden. De ironie in, uit de ironie de verachting in, uit de verachting het begrip in. En alles op het moment dat ik openstond voor een bepaalde invalshoek.’

Dat steeds kantelende perspectief typeert het schrijven van Helga Schubert. In 2020, als tachtigjarige, won ze de Ingeborg Bachmann-prijs voor Altijd weer opstaan. Daarmee kregen haar verhalen eindelijk ook internationale bekendheid. Hoewel ze in interviews stellig heeft ontkend dat schrijven een therapeutische functie voor haar heeft, verraadt haar vermogen om alles vanuit meerdere gezichtspunten te beschouwen toch misschien wel haar achtergrond. Tot haar pensionering werkte ze naast het schrijverschap als psychotherapeut en klinisch psycholoog in Berlijn.

Zelfs Berlijn als plaatsaanduiding heeft voor Schubert een dubbele lading. Ze werd geboren en leefde in een stad die ‘achtentwintig jaar, twee maanden en zevenentwintig dagen’ gedeeld was, zoals ze met een exactheid van een gevangene vermeldt. Van haar éénentwintigste tot haar negenenveertigste zat ze ‘ingemetseld’ in Oost-Berlijn. In de nacht toen de Muur viel, 9 november 1989, liep ze over de Brandenburger Tor naar het westen en bedacht zich dat het feitelijk West-Berlijn was dat ommuurd was – door de DDR.

Blijven, ondanks alles

Bijtend is haar beschrijving van het leven als schrijver in Oost-Duitsland. Zoals ook veel van haar collega-schrijvers mocht ze West-Duitsland bezoeken met toestemming. In 1987 kwam ze zelfs in de Verenigde Staten, omdat het als gunstig werd gezien voor de profilering van de DDR: ‘De DDR wilde om tactische redenen met zijn schrijfsters in het meest westerse land van het westerse buitenland een goede beurt maken.’ Haar boeken mochten in West-Duitsland uitgegeven worden, maar haar honoraria werden één op één omgerekend van West- naar Oost-Mark, wat zoveel wilde zeggen als dat er nagenoeg niets van over bleef.

Tegelijkertijd werd ze in de gaten gehouden door de Stasi en jarenlang onder druk gezet om uitnodigingen uit het westen af te slaan onder de dreiging dat ze niet meer terug zou mogen komen. Ook haar Ingeborg Bachmann-prijs was in feite een tweede kans: ze was veertig jaar eerder, in 1980, al eens uitgenodigd, maar kreeg geen uitreisvergunning op het voorwendsel dat de prijs er was voor ‘Duitse literatuur’, die volgens de Oost-Duitse overheid niet bestond. Oost- en West-Duitse literatuur mochten niet binnen dezelfde categorie vallen.

Dus ging ze niet, want terug naar huis wilde ze wel. In Oost-Berlijn had ze haar man, zoon en moeder. In een dorp boven de stad Schwerin had ze een tweede huis, waar ze later heen verhuisde met haar man, voormalig hoogleraar klinische psychologie en schilder Johannes Helm, die na een beroerte vooral rust nodig had. In Altijd weer opstaan beschrijft ze hun leven als hoogbejaarden en de dagelijkse zorg voor haar man, alledaagse taferelen die haar niet beletten het leven om zich heen net zo scherp en met evenveel zelfironie te beschouwen als altijd: ‘Dat is het goede, het zachte, het gelukbrengende aan de ouderdom: ik hoef niets meer.’

Tweemaal bevrijding

Haar moeder verging het anders. Deze werd honderd één in het volle bewustzijn dat ze nooit genoeg had. Ze was verslaafd aan spullen die ze bleef kopen ondanks dat ze al in de schulden zat. Dan moest de dochter haar geld lenen, vond ze, en ook in andere opzichten liet ze zich door iedereen bedienen. Schubert: ‘Ik heb een moeder die nog nooit haar eigen haar heeft gewassen.’ Ze was de zeventig al gepasseerd, toen een pastoor haar eindelijk zei dat ze zich niet verantwoordelijk voor haar moeder hoefde te voelen: ze had al genoeg gedaan – een raad die zij als psychotherapeut zelf beslist talloze keren aan anderen had gegeven. Ook zij, geschoolde therapeut, had iemand anders nodig om inzicht in zichzelf te krijgen en om zich eindelijk van haar liefdeloze moeder te bevrijden.

Over dat schurende gebrek aan liefde kan ze pijnlijk vertellen, en dat doet ze, toch zonder de andere kant van de medaille uit het oog te verliezen. Ze vertelt over het leed van haar moeder die alleen voor een jonge dochter moest zorgen nadat haar man in de oorlog was gesneuveld. De relatie tussen moeder en dochter was genadeloos ingewikkeld. Volgens de kleine Helga was haar moeder de mooiste van alle moeders, maar van haar houden kon de moeder niet, omdat Helga zo leek op de moeder van haar vader, de schoonmoeder die haar moeder haatte.

Toch is de politieke lading van Schuberts verhalen haar grootste sterkte. Daarin komt haar genuanceerde, steeds vragende houding het beste tot uiting – en zijn de verhalen op z’n bizarst. ‘Ik had me zo volledig van het DDR-heden afgekeerd dat ik zelfs niet meer naar de vogels in de tuin luisterde,’ schrijft ze. Ondanks dat ze zich fel verzette tegen de onvrije DDR-samenleving en actief deelnam aan de oppositiebeweging die binnen de evangelische kerk ontstond, kon ze tot op het laatst niet geloven in een werkelijke verandering. Toen de DDR-overheid in de vooravond van de val van de Muur aankondigde dat de weg naar het westen vrij was voor wie dat wilde, kon Schubert niet gelijk enthousiast werden. Het zou toch weer alleen met een toestemming zijn, dacht ze schamperend. Maar het was echt.

 

 

Omslag Altijd weer opstaan. Een Duitse geschiedenis - Helga Schubert
Altijd weer opstaan. Een Duitse geschiedenis
Helga Schubert
Vertaling door: Goverdien Hauth-Grubben
Verschenen bij: Uitgeverij Pluim (2021)
ISBN: 9789493256293
224 pagina's
Prijs: € 22,99

Om Literair Nederland draaiende te houden, zijn wij afhankelijk van vrijwillige bijdragen. U kunt ons steunen via de rode knop. Waarvoor onze hartelijke dank!

Meer van Elisa Veini:

Recent

25 september 2023

‘Liegen is de laatste brug naar redding zonder hoop'

Over 'Ten oosten van de Middellandse Zee ' van Abdelrahman Munif
23 september 2023

333 gebruiksaanwijzingen bij jezelf

Over 'Heel de wereld wordt wakker' van Jaap Robben
22 september 2023

Eigen tekortkomingen actief in jezelf bestrijden

Over 'Het bouwen van een zenuwstelsel. Een memoir' van Margo Jefferson
21 september 2023

Groter bewustzijn door Atman

Over 'Atman' van Leo Henri Ferrier

Verwant