Als Heere Heeresma het Nederlandse recensentenvolkje eind jaren zeventig een gebrek aan geestelijke breeding en integriteit verwijt, kaatst criticus Aad Nuis de bal onmiddellijk terug: Ja, als er in de Verzamelde Brieven van Heeresma een greintje inzicht te bespeuren viel, een spoortje, hoe klein ook, van een oorspronkelijke gedachte (…). Maar deze koude kliek van alles wat kwaaie schrijvers door de eeuwen heen over critici hebben bedacht? Nee, hoor. De schrijver ontploft en geeft zijn uitgever opdracht nooit meer een recensie-exemplaar te versturen.

Hoe het met de integriteit van Aad Nuis gesteld was valt moeilijk meer te achterhalen, maar enige geestelijke breeding kan hem niet worden ontzegd. Zijn oordeel over de correspondentie van Heeresma (1932-2011) lijkt niet overdreven–ook in Bleib gesund!, de zojuist verschenen selectie uit de correspondentie van Heeresma, valt het niet mee originele denkbeelden te vinden, ook al presenteert de auteur zich menigmaal als autoriteit op het gebied van Bijbelexegese en Jodendom. Zo tikt hij Renate Rubinstein op de vingers die het eerste gebod volgens hem ten onrechte omschrijft als Gij zult niet doden. Dat zou moorden moeten zijn–maar wat de hiervan de precieze consequentie is, blijft wat in het vage. Een paar dagen eerder heeft hij Marten Toonder trouwens hetzelfde geschreven naar aanleiding van een kranteninterview: Het door u aangehaalde woord spreekt niet over ‘doden’ maar over ‘moorden’ en dát is wat anders. Uw redenering zakt daarbij en passant door z’n  eigen bodem. Geen toelichting.

Succesvol auteur
Maar het merendeel van de brieven, die de periode van 1952 tot 2010 beslaan, betreft huis-tuin-en-keuken aangelegenheden over familie en vriendschap, schrijvers, uitgevers en recensenten. En vooral over zijn eigen schrijverschap. Wat je ook verder over de aard en kwaliteit daarvan zou mogen denken: hij was een buitengewoon succesvol auteur, zeker voor Nederlandse begrippen. Een dagje naar het strand; Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp; Geef die mok eens door, Jet!; Zwaarmoedige verhalen voor bij de centrale verwarming–het waren allemaal bestsellers die steeds maar weer herdrukt werden en voor een deel zijn verfilmd door vooraanstaande regisseurs. Een jongen uit plan Zuid (2005), gebaseerd op zijn (oorlogs-)jeugd in Amsterdam Zuid, behoort tot het mooiste wat er in het Nederlandse taalgebied verschenen is.

Als schrijver stond Heeresma op eenzame hoogte, dat vond hij tenminste zelf. Vanaf het midden van de jaren zeventig kon hij van zijn pen leven en hij heeft er sindsdien een eer in geschept zich verre te houden van het ‘literaire wereldje’: hij vroeg geen subsidies of beurzen aan en accepteerde geen literaire prijzen–en had minachting voor collega-schrijvers die daar wél aan meededen. De Vereniging van Letterkundigen bestond volgens hem uit een verzameling koekebakkers, non-valeurs en staatsruifpikkers, zoals hij schreef aan de secretaris. Niet alleen schrijvers komen er slecht af in Heeresma’s brieven–er zijn maar enkele uitzonderingen, zoals Jan Arends en Laurie Langenbach–ook uitgevers, boekverkopers en, vooral, recensenten, de beoefenaren van de vaderlandse boekenschouwkunst. Met journalist Rudie Kagie maakt hij zich vrolijk over Kees Fens, die niet eens zijn eigen werk kan inschatten (…) En dat wordt losgelaten op het werk van anderen. Het lezend publiek wordt substantiële informatie onthouden omdat critici niet kunnen denken en niet kunnen schrijven. Er wordt zoveel oeverloos gewauwel over boeken losgelaten, dat het lezend publiek vermoeidheidsverschijnselen gaat vertonen wat zonder meer gevolgen heeft voor de verkopen in de boekhandel. Heeresma merkt desondanks op, de brief dateert uit 1986, dat hij een zware koffer vol knipsels heeft bewaard met recensies van zijn eigen werk: 1200 artikelen, waarvan 20 positief en 40 welwillend, de rest afwijzend op een vaak agressieve manier. Dit alles terwijl mijn oeuvre in de loop der decennia behoort tot het meest herdrukte in de geschiedenis der letteren.

Boos
De boosheid van de correspondentie is misschien te begrijpen, al wordt de voortdurende herhaling, in alle toonaarden, op den duur knap vermoeiend. Af en toe straalt er iets van humor door in de rancune. In 1975 wendt hij zich tot Pierre H. Dubois die Geef me die mok eens door, Jet! heeft besproken voor Het Vaderland. Dubois heeft blijkbaar laten doorschemeren dat hij de roman geen meesterwerk vindt. Dat valt verkeerd: de tijd zal wel uitmaken of iets een meesterwerk is en niet ene Pierre H. Dubois, zegt Heeresma in een brief aan de recensent. De neerbuigende toon van de criticus is niets meer of minder dan een brutaliteit, schrijft de auteur en hij vervolgt: Wie of wat bent u zelf eigenlijk? Een Haagse grootheid die met al zijn aktiviteiten nog niet bij de lezers heeft kunnen losslaan wat alleen hier genoemd boek al deed. Het wordt tijd dat mensen zoals u zich eens wat bescheidener, en vooral dienender gaan opstellen. De ijdele parmantigheid die uit uw bewering sprak is vandaag de dag niet goed mogelijk meer. 

Heeresma heeft een ongelofelijke hoeveelheid brieven geschreven, hij liet in zijn boeken een postbusadres afdrukken en probeerde alle post te beantwoorden. Samensteller Hein Aalders heeft uit tienduizenden brieven, kisten en nog eens kisten vol, moeten selecteren. De vraag is: heeft al die moeite geloond? Het epistolaire personage van Heeresma is een wat knorrige betweter. Dat is soms amusant, maar de literaire of poëtische kwaliteiten van de schrijver blijven teveel verscholen achter polemiek en zelfbeklag. Ernstiger is het gebrek aan context: Heeresma windt zich over van alles en nog wat op, maar je weet niets van de omstandigheden: Bleib gesund!  bevat alléén de brieven van Heeresma, geen enkele reactie. Omstreeks pagina 100 staan achter elkaar brieven afgedrukt aan Thomas Rap, de moeder van de schrijver, uitgeverij Contact, Ab Visser, Propria Cures, Martin Ros, Bert Bakker, Willem Frederik Hermans, Geert Lubberhuizen, maar je komt niet te weten of de aangesneden kwesties verder worden besproken, opgelost of met een sisser eindigen.

Ook tussen de brieven onderling bestaat geen enkel aantoonbaar verband. Naar de achtergrond van de keuze moet je raden, noch samensteller Aalders, noch inleider Anton de Goede maken er een woord aan vuil. Ruim 400 pagina’s schijnbaar willekeurige brieven–je moet wel een taaie bewonderaar zijn, wil je je daar doorheen lezen.