Het staat er bijna zakelijk tussen de citaten die in het Deutsches Wörterbuch (DWB) de betekenissen van het woord Frucht illustreren: ‘Met dit woord zou Jacob Grimm zijn pen helaas voor altijd neerleggen. de rest, tot het einde van de hier uitgewerkte letter, is mijn werk. Weigand’ (Weigand is een van de taalkundigen die het werk aan het DWB hebben voortgezet). Die zakelijke vermelding krijgt een ontroerend kader in Grimms Wörter van Günter Grass. Zijn boek is een biografie van Wilhelm en Jacob Grimm, een verslag van het ontstaan van het DWB, van de ontwikkeling van de Duitse taal én een terugblik op Grass’ eigen leven in één. De roman is er nu in het Nederlands als De woorden van Grimm. En dat is een bijzondere prestatie. Maar daarover later.

Een liefdesverklaring is de ondertitel van Grass’(mogelijk laatste) boek: ‘Mijn land doet me pijn, ik walg ervan, maar ik ben verknocht aan zijn taal’, schrijft hij. En dat blijkt uit alles. Hij schrijft bijna vertederd over de samenwerking van de twee broers, die op hem als kind al indruk maakten met hun sprookjes (het idee voor Oskar in De blikken trom komt voort uit Klein Duimpje) en over de manier waarop zij de lemma’s voor hun woordenboek samenstelden. Tegelijk trapt Grass nog eens tegen veel kopstukken uit de recente Duitse geschiedenis, die hij ook al niet spaarde in De rokken van de ui en De box, de twee autobiografische voorgangers van De woorden van Grimm.

DWB
Voor alle duidelijkheid: het DWB is het Deutsches Wörterbuch, het meest uitgebreide lexicon van de Duitse taal. Het werd in 1838 door de gebroeders Grimm begonnen en was in 1960 klaar. Het is wat de wordingsgeschiedenis betreft dan ook vergelijkbaar met het WNT, het Woordenboek der Nederlandsche Taal, bij ons. Dat werd in 1851 begonnen en pas in 1998 voltooid.

De woorden van Grimm telt negen hoofdstukken. De titels ervan verwijzen naar de letters A, B, C, D, E, F, K, U en Z van het DWB. De eerste zes (tot en met F) beschrijven het leven van Jacob en Wilhelm en hun werk aan het woordenboek tot het moment dat Jacob in 1863, werkend aan Frucht, ‘zijn pen helaas voor altijd’ neerlegt, een paar jaar na de dood van zijn jongere broer in 1859, die toen op het punt stond aan Durst te beginnen.

Grass springt vervolgens naar de letters K, U en Z. Daar heeft hij verschillende redenen voor. De K (geredigeerd door de vroegere corrector van de twee broers, Rudolf Hildebrand) verscheen eerder dan de delen over de G, H, I en J (allemaal) en biedt Grass de mogelijkheid uit te leggen hoe het werk van de broers meteen na hun dood werd overgenomen. Maar het lijkt ook een politieke keus: hij kan daardoor bij Krieg uitweiden over oorlogen waaraan hij zelf herinneringen heeft. Voor de hoofdstukken U en Z kiest hij om de afloop van het DWB-project te kunnen beschrijven.

Calèches en chaises
Grass laat het niet alleen bij een koppeling van hoofdstukken aan de letters als opstapjes naar fases in het ontstaan van het woordenboek; hij past ook zijn taalgebruik aan de behandelde letter aan. Zo beschrijft hij in het derde hoofdstuk (over de C) hoe de broers vaak wandelden in het Tiergartenpark in Berlijn om daar inspiratie op te doen. Daar was van alles te zien aan ‘voortrijdende calèches en chaises: in stadse cercles wordt commentaar geleverd op wisselingen in het cabinet, ook vermoedt men conspiratief een complot’ enzovoort.

Grass brengt de broers Grimm levendig dichtbij. Hij probeert zich voor te stellen hoe ze, ieder in hun eigen werkkamer, in één huis (dat van Wilhelm, die getrouwd was) in de weer zijn met het verwerken van kaartjes waarop ze herkomst van woorden, betekenisveranderingen en gebruik in de loop van de geschiedenis hebben genoteerd. Af en toe roepen ze een vraag naar elkaar. Ze houden ook van de buitenlucht en als ze zich vertreden in het Tiergartenpark, mengt Grass (die zelf in de buurt ervan woont) zich in hun gesprek. Het wordt ons duidelijk dat Jacob en Wilhelm onafscheidelijk zijn, maar ook hun eigenzinnigheden hebben. Zo is de ongetrouwd gebleven Jacob ‘met zijn vrees voor vieze woorden en zijn levenslang volgehouden afstand tot het vrouwelijk geslacht’ soms te preuts naar Wilhelms zin. Dezelfde Jacob moet niks van Franse leenwoorden hebben en dat zorgt vooral bij de C voor de nodige leemtes, constateert Grass.

Hoofdletterloos
Jacob is het ook die de hoofdletters afschaft aan het begin van een nieuwe zin (zie het citaat van Weigand in de aanhef van deze bespreking) en bij zelfstandige naamwoorden. Ofwel in de woorden van Grass: ‘die alle substantieven tot de kruinhoogte van werkwoorden en adjectieven besnoeide’.

Grass grijpt de besproken lemma’s aan om er zijn 20^ste-eeuwse beleving op los te laten en fantaseert over woorden die de Grimms zouden hebben moeten opnemen als ze in zijn tijd hadden geleefd. Dat biedt hem de gelegenheid zijn bekende politieke standpunten nog eens te debiteren. Over democratie en corruptie bijvoorbeeld. Maar ook over betekenisveranderingen, zoals die van het woord entartet, of haperingen in de voortgang van het project ten tijde van het nazisme en later de splitsing van het land in een DDR en een Bondsrepubliek.

De woorden van Grimm is voor lezers die van woordenboeken en woorden houden een heerlijke speeltuin. Het plezier kan nog eens worden vergroot door af en toe zelf trefwoorden in het digitaal beschikbare DWB (http://woerterbuchnetz.de/DWB/) op te zoeken. Speelsheid kenden ook de broers zelf,  die het prachtige lustwandeln opnamen, dat in de vertaling al even mooi ‘spelemeien’ is geworden.

Onvertaalbaar
Alle lof tenslotte ook voor vertaler Jan Gielkens. Hij is de eerste die het is gelukt om deze roman van Grass – die hem zelf unübersetzbar noemde – in een andere taal over te brengen. Hij ontving er onlangs terecht de Filter Vertaalprijs 2016 voor.

Dat vertalen ging waarlijk niet vanzelf. Neem de F. Fabel is ‘fabel’, maar de meeste Duitse F-woorden hebben een Nederlands equivalent met een V: Frucht wordt ‘vrucht’, frei wordt ‘vrij’. Gielkens vond de oplossing door veel Duitse woorden te handhaven, ook in citaten, zonder daar spastisch mee om te gaan. In het zesde hoofdstuk beginnen veel woorden dan ook met een V, tenzij er geen Nederlands V-woord voor bestaat. Faden wordt dan ook geen draad, maar blijft onvertaald.

Daardoor is veel dartelheid in het origineel van Grass behouden. Eén voorbeeld, waarin Gielkens soms voor treffende vertalingen kiest en soms het origineel laat staan, is de volgende passage uit hoofdstuk 4 (D), waarin Grass vertelt hoe de broers zich soms afsloten voor de dagelijkse werkelijkheid van een woord – in dit geval Demokratie – dat ze beschreven:

Daher, oder dahero, wie es im barocken siebzehnten Jarhundert hieβ, rürht das wankelmütige Dasein der Demokratie. Dadurch ist der Dauerstreit gesichert. Das war schon so, als Demokratie noch als umstrittenes Wunschwort galt. Weshalb die Brüder Grimm, um sich als dauerhafte Stubengelehrte ein möglichts windstilles Daheim zu sichern, sorgsam Distanz zum Dafür und Dagegen ihrer Zeit warten.

In zijn versie handhaaft Gielkens dahero, Dafür en Dagegen en vertaalt hij tegelijk Wunschwort door het fraai bedachte ‘droomwoord’:

Daaro – dahero in het Barok-Duits van de zeventiende eeuw – komt het wankelmoedige bestaan van de democratie vandaan. Daardoor is zij verzekerd van doorlopend geruzie. Dat was al zo toen democratie nog een omstreden droomwoord was. En daarom bewaarden de gebroeders Grimm, om als doorgewinterde kamergeleerden een zo windstil mogelijk domicilie te hebben, zorgvuldig afstand van het dafür en dagegen van hun tijd.

Prachtig!