Wat na lezing van Vergeef ons onze zwakheid het meest bijblijft is het wel en wee van de aangespoelde walvis. Het wee liever gezegd, want van wel is weinig sprake. Debet aan dat bijblijven is de plastische beschrijving van de aanwezigheid van het dier gedurende de circa drie maanden dat verpleeghuisarts en hoofdpersoon Sybrand Staring op een Schots eiland verblijft. Hij is daar naartoe ‘gevlucht’ omdat de Nederlandse media op hem jagen sinds bekend is geworden dat hij een verpleeghuisbewoner hulp bij euthanasie verleende en de Amerikaanse dochter van de man daarom een aanklacht tegen hem heeft ingediend.
Het boek begint als Sybrand aan de reling staat van het schip dat hem naar een van de Hebriden brengt, waar hij en zijn vrouw Cecile (die nu niet is meegekomen) op een afgelegen plek een tweede huis bezitten. Het eindigt als hij weer thuis is en zijn draai probeert te vinden. Al op de eerste bladzijde wordt de lezer het verhaal ingetrokken, niet alleen door het beeldend vermogen van IJlander maar ook door de soepele, zindelijke taal waarmee hij het verhaal vertelt. Ieder woord is verantwoord. Bovendien wordt het idee van een ingetogen vertelling versterkt door de afwezigheid van aanhalingstekens voor de dialogen.
Tegelijk met Sybrands komst is de walvis aangespoeld. Sybrand gaat kijken en wordt geconfronteerd met eilandbewoners die het dier als een kermisattractie benaderen en er met een stok in prikken terwijl het, zo meent Sybrand, nog niet eens dood is. Zo staat hij wederom oog in oog met het sterven.
Tijdens zijn werk in de tuin piekert Sybrand over de euthanasiekwestie. Hij heeft verpleeghuisbewoner Arend Mos gewezen op de mogelijkheid van een zelfgekozen einde en daar zelfs ruzie om gekregen met een collega ‘…die hem ervan beschuldigde meneer in een bepaalde richting te duwen, hij mocht zijn opvattingen over levensbeëindiging niet opdringen aan een weerloos iemand.’ (p. 33) Twee andere collega’s steunden hem wel, maar hielden zich stil toen de media zich begonnen te roeren. Ook zijn baas liet hem vallen uit angst voor de reputatie van het verpleeghuis. Mede als gevolg daarvan gaat Sybrand op het eiland steeds meer twijfelen aan zijn eigen oprechtheid, en langzaam wordt duidelijk waarom.
Hij begint te denken dat er internationaal jacht op hem wordt gemaakt en dat hij zal worden gearresteerd zodra de instanties erachter komen waar hij zich bevindt. Via telefoon en e-mail probeert de nuchtere Cecile hem ervan te overtuigen dat er geen reden voor zijn angst is. Hij heeft geen enkele Nederlandse wet overtreden.
Hoe meer hij ervan overtuigd raakt dat hij gearresteerd zal worden, hoe schuldiger hij zich voelt over zijn hulp aan Mos. Heeft hij zich door Mos laten manipuleren? Had hij hem niet mogen helpen om zijn leven op zo’n manier af te sluiten? Zo maalt hij en maalt hij.
Als Cecile wekenlang niets hoort en geen contact met hem kan krijgen, stuurt ze een telegram waarin ze onmiddellijk een teken van leven eist. In het telefonisch contact dat volgt overtuigt ze hem ervan dat er geen internationaal arrestatiebevel bestaat. ‘Je kunt morgenavond thuis zijn. Ik reken op je.’ (p. 168) Na dat telefoongesprek gaat hij terug naar huis.
Tijdens het lezen lijkt Sybrands ontreddering logisch en begrijpelijk. Want al vlak voor de euthanasie ging hij ‘… met bezwaard gemoed van huis (…) hij vond dat hij het moest kunnen.’ (p. 34), zo bouwt IJlander de twijfel in. Toch stemt Sybrands toestand de lezer tot nadenken. Als verpleeghuisarts zag hij euthanasie als een zegen, als een aanvaarde mogelijkheid voor mensen in nood. Een uitweg waarvan het logisch is om er gebruik van te maken als de nood zich aandient. Vanwaar dan de latere scrupules?
Eenmaal weer thuis toont hij zich in een gesprek met de dochter van Mos sterk genoeg om zijn visie op leven en dood helder te verdedigen. Dat roept wederom de vraag op waarom hij dan op het eiland zo wankel in zijn schoenen kwam te staan. Al stond de onttakeling van de walvis symbool voor dood en vergankelijkheid, die ervaring is toch niet heftig genoeg om Sybrands ideeën over waardig sterven geloofwaardig aan te tasten. Ze had die juist moeten versterken. Ook is er geen moment van opstandigheid tegen zijn werkgever of tegen de media, of van vurige verdediging van zijn standpunt, terwijl hij toch ooit zo overtuigd was van het recht op hulp dat mensen hebben bij de wil tot levensbeëindiging.
Het verhaal zit goed in elkaar. Details en kleine gebeurtenissen worden voortdurend verweven met Sybrands leven van dat moment. Wind, wolken en water kleuren de omgeving. De natuur maakt als vanzelfsprekend deel uit van het verhaal, net als in de andere boeken van IJlander. Ook komen daarin steeds maatschappelijk geëngageerde onderwerpen aan de orde: politiek in Geen zee maar water, een slinkse projectontwikkelaar in Wildzang, een moord en een gemeenschap waarin men elkaar dekt in De Aanstoot, bouwfraude in De Brug. En nu dus euthanasie in Vergeef ons onze zwakheid. Het gaat IJlander om verantwoordelijkheid en hoe de hoofdpersoon daarmee omgaat. Of hij zich schuldig moet voelen, of dat hij het is.
Iets meer overtuiging had IJlander zijn hoofdpersoon in zijn stellingname over euthanasie wel kunnen meegeven, hetzij vóór, hetzij tegen. Sybrands ontreddering weet de lezer niet helemaal voor zich te winnen. De zin ‘En misschien had hij ook wel verraad gepleegd aan zichzelf, op die bewuste dag.’ (p. 203) is voor tweeërlei uitleg vatbaar, wat nog versterkt wordt door: ‘Alles draaide om geweten…’ (p. 203). Uiteindelijk wordt er in dit boek geen enkel standpunt echt verdedigd. Als IJlander vooral reserve over het onderwerp wilde laten zien, dan is hij daarin uitstekend geslaagd.
