Het begin van Gerda Dendoovens roman Tabac maakt nieuwsgierig. Het geeft weinig prijs over de verhoudingen tussen de personages en het verband met de gebeurtenissen. Wie hebben er samen in alle vroegte ‘s morgens afgesproken bij een bushalte? En waar gaat de daaropvolgende treinreis naartoe?
De vragen wie, wat en waarom nopen tot doorlezen, beseft de Belgische Dendooven met haar rijke ervaring als schrijfster van een tiental kinderboeken.
Illustratrice van huis uit illustreerde zij haar eigen boeken plus die van vele anderen, waarvoor ze met prijzen uit België en Nederland gelauwerd werd, zoals de Boekenpauw, de Prijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Jeugdliteratuur, de Zilveren Griffel en Vlag & Wimpel. In 2017 ontving ze de Woutertje Pieterse Prijs voor haar prentenboek Stella. Dendooven speelt ook toneel en schrijft toneelteksten.

Giftige bloemblaadjes
Na al die kinderboeken vond zij het tijd voor een roman voor volwassenen. Daar begon ze met enige angst aan vanwege de kans om ‘helemaal op haar gezicht te gaan’, zoals ze het zelf verwoordde in een interview voor de Belgische radio. Het idee voor de roman ontleende ze aan een krantenartikel dat melding maakte van twee ergens in Italië dood gevonden mensen, een man en een vrouw. Het bleken Belgen te zijn. Ze hadden giftige bloemblaadjes gegeten en werden pas na geruime tijd geïdentificeerd.

Raadsel
Wie er in Tabac samen reizen zijn ik-persoon Conny die bij haar moeder woont maar ongezien in het donker het huis verlaten heeft, en haar twintig jaar oudere vriend en minnaar. Tegen hem praat ze behalve in het heden ook in gedachten en vertelt ze over haar leven in willekeurige volgorde. Dat laatste in hoofdstukken in een ander lettertype, wat ook de lezer meteen in een andere tijd plaatst. Waar het stel heengaat en vooral waarom blijft lang een raadsel. Ze willen niet gevonden worden. Is Conny op de vlucht voor haar moeder, of speelt er iets anders?

‘t Konijn
In het bovengenoemde interview hield Dendooven een pleidooi voor het kind, om het zo lang mogelijk te laten spelen en kennis te laten nemen van kunst, muziek en literatuur en zo de wereld te ontdekken. Ik-persoon Conny heeft dat alles niet mogen ervaren. Haar ouders spreken tegen elkaar over haar als ‘’t konijn’ en die bijnaam is bepaald niet liefkozend bedoeld. De moeder wordt als een onmens neergezet. Ze laat de hond verdwijnen en noemt haar man een voddenvent. Deze vader lijkt aardiger, al zitten ook zijn handen los. Hij overlijdt jong. ‘Moeder […] heeft zich nooit afgevraagd wat mijn dromen zijn, mijn verlangens, mijn verdriet.’ vertelt Conny. ‘Alleen haar eigen gevoelens tellen. Haar eigen waarheid. Haar eigen gelijk. Hoe zij het ziet. Wat zij wil.’

Een vuile jas die je wilt uittrekken
In korte, treffende zinnen die weinig aan de verbeelding overlaten en een directe verteltrant zet Dendooven haar verhaal neer. Zo wordt in enkele alinea’s duidelijk dat het meisje, dat volgens haar moeder door God ook nog gestraft wordt met een huidziekte, verweer vindt in stoppen met eten. Jarenlang denkt ze over doodgaan. ‘Jij hebt me opnieuw leren eten,’ praat-denkt ze tegen haar vriend, en vervolgt: ‘Klappen tegen je kop krijgen is erger. En vernederend. Maar het ergste is wanneer ze […] je lijf leeglepelen en vullen met angst en schuldgevoelens. Dan wordt dat lijf een vuile jas die je wilt uittrekken. Een afstotelijk, vies ding. Het is niet meer van jou. Je wilt ervan af […] Dus stop je met eten.’ Oorzaak en gevolg van al Conny’s lotgevallen zijn niet altijd helder. Als zesjarige heeft ze al seksuele gevoelens en op haar vijftiende is zij ‘hongerig naar liefde en jongens’ en voortdurend verliefd op dan weer een klasgenoot, dan weer op diens vader of op de buurjongen.

Misbruik
De man ‘Tabac’ in het verhaal – genoemd naar de aftershave – moet dan ook tegemoetkomen aan haar seksuele behoeften, al blijft onduidelijk wat er precies wanneer plaatsvindt. ‘Hij is vijfentwintig jaar ouder en al wat kalend, hij is slim noch sexy en hij stinkt. Ik heb hem alleen maar gebruikt,’ laat Dendooven haar hoofdpersoon vertellen, ‘want hij was gewillig en ik was er klaar voor. […] Ik heb hem dus misbruikt.’ Ook de moeder blijkt behoefte te hebben aan de avances van Tabac. De kinderen vinden dat hij wel erg vaak langskomt ‘maar als we er iets over zeggen, wijst moeder naar haar barmhartige hart, slaat haar ogen ten hemel en smoort met haar valse tong elke argwaan.’

Vlaams ten spijt
De vloeiende verteltrant van Dendooven staat in contrast met de deprimerende en negatieve ondertoon van het boek, het soms humoristisch aandoende Vlaams ten spijt. Het ademt treurigheid en lelijkheid, kommer en kwel van mensen die het goede nooit gekend hebben. De vriend blijft een beetje op de achtergrond, maar het lijkt erop dat hij degene was wiens wraaklust leidde tot de gebeurtenis die het stel naar Italië gedreven heeft. Begrijpelijke aanleiding of niet, helemaal overtuigen doet deze gebeurtenis niet.

Ook de vriend is getekend door misère, waarvan zijn vriendin slechts enkele feiten kent. Al zijn ze hoopvol aan de treinreis begonnen, onderweg is het grotendeels droefenis en ergernis wat de klok slaat. Vervelende mensen in hun coupé, stank, herrie en bovendien zadelen ze elkaar ieder een keer op met de angst dat de ander niet meer terugkomt in de coupé en de trein heeft verlaten.

Genieten is er niet bij
Dendooven heeft met deze uitvergrote ellende aanschouwelijk gemaakt dat leven lijden is en enige aardigheid er niet van valt te verwachten. Niemand schijnt ooit ergens van te genieten, of iets leuk of mooi te vinden. In acht zinnen hebben Conny en haar vriend kortstondig het paradijs gevonden, wat we mogen afleiden uit de bewoordingen van de auteur. Invoelbaar is die korte blijheid niet: enige lichtheid in deze passage door ‘showing’ in plaats van ‘telling’ was wel op zijn plaats geweest.
Wie bestand is tegen mistroostigheid heeft aan Tabac een aantal boeiende leesuren, wie geen zin heeft in de grauwheid die het bestaan soms met zich meebrengt zal wellicht minder leesplezier ervaren.