‘Wie het ooit waagt mijn biografie te schrijven zal een doortrapte leugenaar moeten zijn’ verzucht Eduard Douwes Dekker aan het eind van zijn leven. En daar is hij dan, die biografie, geschreven door Ger Beukenkamp: Multatuli, het leven van een klokkenluider in twintig dialogen. Van leugenachtigheid is echter geen sprake. Beukenkamps Multatuli is zoveel mogelijk gebaseerd op de geschriften van Multatuli zelf en op brieven van en aan hem. Het boek geeft een betrouwbaar beeld van het leven van de historische Douwes Dekker. Alleen daar waar de bronnen hem in de steek laten, moet Beukenkamp improviseren door zich in te leven in Douwes Dekkers karakter. Hierbij baseert hij zich op secundaire literatuur, waarover hij ook verantwoording aflegt. 

Controversieel, maar geniaal

Nog steeds controversieel, zo noemt Ger Beukenkamp zijn held, aan wie hij zijn boek heeft gewijd. Oorspronkelijk lag het in de bedoeling een scenario te schrijven voor een hoorspel over Multatuli. Het is echter niet in productie genomen, omdat, volgens Beukenkamp, de opvattingen van Multatuli over tal van onderwerpen nog steeds niet algemeen geaccepteerd zijn. Iedereen kent Multatuli vooral vanwege Max Havelaar of de Koffie-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij en misschien van De geschiedenis van Woutertje Pieterse. Gezien het huidige debat over de koloniale geschiedenis van Nederland, is Max Havelaar nog immer actueel. Het is een ongehoord scherp statement tegen het koloniale beleid in Nederlandsch-Indië van die ‘kleine roofstaat aan de zee, tussen Oostfriesland en de Schelde’ (Multatuli).

Het boek sloeg in als een bom in het gezapige, kleinburgerlijke Nederland van de 19e eeuw, niet alleen vanwege de aanklacht zelf en de morele implicaties daarvan, maar vooral vanwege de literaire kwaliteit die van elke bladzijde spat. Van meet af aan was voor vriend en vijand duidelijk: hier is een groot schrijver aan het woord. Zoals Max Havelaar eigenlijk geen roman is, maar veeleer een meesterlijk geschreven pamflet, zo is een nog steeds tot de verbeelding sprekend boek als De geschiedenis van Woutertje Pieterse al helemaal geen roman. Het boek is samengesteld uit de Ideeën van Multatuli, een verzameling scherp geformuleerde overwegingen van maatschappelijke aard. Hij was zijn tijd ver vooruit. Hij schrijft over de positie van de vrouw, over onderwijs, over opvoeding, over seksualiteit en de vrije liefde, over politiek en natuurlijk over de godsdienst, en altijd in humanistische, vooruitstrevende zin. Het is heerlijk je in het gedwongen isolement van deze coronatijd te verdiepen in zijn Ideeën of ongebreideld te schaterlachen om de fratsen van Woutertje Pieterse en de geborneerdheid van de zogenaamde ‘grote mensen’.

Wie Multatuli wil leren kennen, kan zich het beste verdiepen in zijn Ideeën. Wie is die man nu eigenlijk? Die vraag dreef Ger Beukenkamp tot het schrijven van dit boek. Hij laat ons kennis maken met de persoon van Multatuli (Eduard Douwes Dekker) en spiegelt zijn levenswandel aan zijn Ideeën, niet om zoveel jaar na dato alsnog de criticus en zedenmeester uit te hangen, maar uit liefde en bewondering voor het genie van de schrijver.

Multatuli heeft een tumultueus leven geleid, dat niet altijd strookte met de verhevenheid van zijn ideeën. Beukenkamp heeft zijn held tot leven gewekt in twintig dialogen, gebaseerd op evenzovele literaire werken van Multatuli. In elke dialoog gaat Multatuli in gesprek met een tegenkracht, iemand die het oneens is met hem of onder zijn gedrag te lijden heeft. Hilarisch is zijn conversatie met de toneelvedette en feministe Mina Kruseman tijdens de repetities van zijn toneelstuk Vorstenschool. Deze opzet geeft het boek een levendig karakter. Beukenkamp zet meteen al de juiste toon door zijn ideeën over dit boek uiteen te zetten in een gefingeerd tweegesprek tussen Multatuli en de auteur zelf. Zo wordt de lezer al direct meegezogen in deze dialoogvorm. 

Onmogelijke man

Het is een heerlijk boek geworden, dat leest als een trein. Multatuli blijkt een zeer gecompliceerde man geweest te zijn, overtuigd van zijn eigen genialiteit en voorbestemdheid tot grote dingen. De passie waarmee hij zich stort op de bestrijding van de uitbuiting van de mensen in de koloniën, zie je ook terug in zijn passie voor het kansspel. Hij terroriseert zijn hele gezin met het zoeken naar een systeem voor het roulettespel in het casino. Nachtenlang dwingt hij zijn huisgenoten mee te doen aan zijn zoektocht tot dit uiteindelijk zelfs leidt tot een handgemeen met zijn zoon, die hem haat. Zijn overburen, Bosboom-Toussaint en Potgieter leggen hiervan getuigenis af. Hij is voortdurend ontrouw aan zijn vrouw Tine, die niet zonder hem kan en hem adoreert. Zij accepteert zelfs een driehoeksverhouding in haar eigen huis met Mimi, een vriendin van Multatuli.

Uiteindelijk sterft Multatuli op 66-jarige leeftijd in de omgeving van Wiesbaden in het bijzijn van zijn aangenomen zoontje Wouter en zijn – dan inmiddels- echtgenote Mimi, opgejaagd door schuldeisers. Multatuli was ook een romantische figuur, veel te goed van vertrouwen in Jacob van Lennep, de uitgever van zijn Max Havelaar, die hem bedonderde door het aanbrengen van wijzigingen in zijn boek. Hij was heftig, spontaan, altijd op de bres tegen onrecht, hartstochtelijk in zijn liefdesleven, kortom een moeilijke man om mee te leven. 

Een prachtig portret

Ger Beukenkamp is erin geslaagd een levendig portret neer te zetten van een geniale, maar ook onmogelijke man, die je tegenwoordig misschien narcistisch zou kunnen noemen.  Het boek leent zich zonder meer voor verfilming, juist omdat Beukenkamp grotendeels voorbijgaat aan de historische betekenis van Max Havelaar, het belangrijkste boek van Multatuli, en vooral oog heeft voor de man zelf en zijn ideeën. Het gaat dan ook minder over Multaluli dan over Eduard Douwes Dekker. Eigenlijk toetst Ger Beukenkamp in zijn boek het leven van Douwes Dekker aan zijn ideeën. Dit doet hij niet als moralist, maar gewoon feitelijk. Wat resteert, is een prachtig portret.