In het werk van Georges Perec spelen hij en zijn lezers een spel met elkaar. Dat heeft alles te maken met de uitgangspunten van OuLiPo (Ouvroir de Littérature Potentielle), het gezelschap van wiskundigen en schrijvers dat zich toelegde en nog steeds toelegt – want OuLiPo is springlevend met als huidige voorzitter Hervé Le Tellier die in 2021 de Prix Goncourt won – op taalkundige en literaire experimenten met de lezer aan de andere kant van het speelbord. In het begin van Het leven een gebruiksaanwijzing gebruikt Perec daarvoor de metafoor van de legpuzzel: ‘In weerwil van de schijn is het geen spel dat je in je eentje speelt: iedere beweging die de puzzelaar maakt heeft de maker van de puzzel vóór hem gemaakt’.
Maar het is nooit een spel om het spel alleen. Wie bereid is zich er echt aan over te geven puzzelt niet alleen maar wordt ook meegetrokken in filosofische en existentiële vragen.

Vanaf 1967, toen Perec lid werd van OuLiPo, ging hij (samen met vooral Raymond Queneau en Italo Calvino) misschien wel het verst in het schrijven onder zichzelf opgelegde beperkende regels (contraintes). Hij voelde die juist als een enorme vrijheid om via de taal zijn worsteling met zijn verleden vorm te geven, het verleden waarin hij als kind zijn vader en moeder verloor in de oorlog en waarin hij tijdens zijn onderduik zijn Joodse afkomst moest verdonkeremanen.

Lipogram

Wie dit verleden van Perec te weinig kent zal misschien zijn twee lipogrammatische (een lipogram is een tekst waarin één of meer letters met opzet niet worden gebruikt) romans afdoen als knappe kunststukjes, of op zijn gunstigst als vindingrijke en creatieve verhalen: La Disparition, waarin de letter E niet wordt gebruikt, en Les Revenentes, waarin de E juist de enige klinker is. Het zijn echter vormkeuzes die de motor zijn voor de inhoud ervan. Verhalen bovendien die in hoge mate autobiografisch zijn. In La Disparition is de eliminatie van de E de gedaante waarin het verhaal wordt verteld van leegte, verlies en uitsluiting, van miskenning van identiteit en Jodenvervolging. La Disparition is de metafoor voor de moord op Perecs moeder in Auschwitz – ‘la Disparition’ was de naam van de verklaring van de Franse staat dat zij werd geacht op 11 februari 1943 te zijn gestorven.
En op dezelfde manier is Les Revenentes de terugkeer van de E, nu met uitsluiting van alle andere klinkers. Het is de roman waarin tal van toespelingen staan op de moeder- en vaderfiguur (‘mère’ en ‘père’), twee woorden die de E als enige klinker hebben.

Met de keuze voor een lipogrammatische vorm creëert Perec een geheel nieuw taaluniversum. Dat stelt aan de vertaler van dergelijke romans de eis om, naast een zo getrouw mogelijke weergave van stijl, gelaagdheid en tonaliteit ervan, ook dit universum over te nemen.  Het is dan ook niet vreemd dat in besprekingen van anderstalige versies van de twee romans veel aandacht uitgaat naar de vertaler.

Thematiek

Zowel La Disparition als Les Revenentes zijn in het Nederlands vertaald door Guido van de Wiel. In 2009 verscheen van hem ’t Manco (afgelopen maand herdrukt als paperback). De bespreking ervan op Literair Nederland vindt u hier.
Op de palindroomdatum 22-02-2022 publiceerde hij bovendien zijn vertaling van Les Revenentes onder de titel De wedergekeerden. Dat lukte weinigen. Waar La Disparition in liefst negen andere talen is verschenen (in het Engels zelfs in drie versies) was dat tot voor kort met Les Revenentes slechts in twee talen het geval (Duits en Engels). En nu dus de derde. Je kunt je afvragen of dat iets zegt over de moeilijkheidsgraad van de tekst. Wellicht spreekt de inhoud het publiek minder aan dan die van La Disparition.
Toch zijn ‘t Manco en De wedergekeerden ook qua thematiek elkaars tegenpolen, zo licht Van de Wiel in zijn voorwoord toe. Hij somt vervolgens tien karakteristieken op die dat illustreren. Ze worden nog eens uitgebreider uiteengezet in twee omvangrijke digitale bestanden waarin hij achtergronden beschrijft en vertaalkeuzes verantwoordt. Deze bestanden kunnen gratis worden gedownload.

Homofonie

De wedergekeerden draait om de jacht op juwelen in Exeter, die gepaard gaat met complotten en een gigantische orgie met een opzienbarende rol voor de bisschop. Dat alles verteld met enkel de letter E als klinker. Daarbij veroorloofde Perec – en dus de vertaler – zich enkele inbreuken op zijn zichzelf opgelegde contrainte (iets dat binnen OuLiPo op afspraak geoorloofd is en een clinamen wordt genoemd). Perec neemt bijvoorbeeld vaak zijn toevlucht tot de E bij het gebruik van woorden die een nagenoeg homofone schrijfwijze hebben, hij laat klinkers weg die toch niet worden gehoord of voegt ze juist auditief toe doordat ze impliciet in een medeklinkerklank te horen zijn. Dat is in de Nederlandse vertaling ook toegepast.
Enkele voorbeelden mogen dat hier verduidelijken, om te beginnen met de titel. Het eigenlijke Franse woord voor teruggekeerden is les revenantes. Het bevat dus een a, maar die gaat vrijwel op in een e-klank. Het Nederlands biedt de vertaler met ‘de wedergekeerden’ juist een perfecte oplossing.

Q

Dat is ook het geval met quelques dat door Perec als qelqes wordt gespeld waarvoor we in het Nederlands ‘enkele’ beschikbaar hebben. Op dezelfde manier kan Perec dan weer Evêqe schrijven, waar de Nederlandse vertaler vastloopt met ‘Bisschop’. Het werd bij Van de Wiel ‘Kerkheer’.
De u kan wegblijven uit ‘sneew’ omdat de klank dan behouden blijft, terwijl de u- klank juist kan worden toegevoegd door de letter q te gebruiken. Perec doet dat in een woord als réQpère en de vertaler in ‘ejeQleerde’
Veelvuldig wordt in het Nederlands de i een e. Dat gebeurt vooral bij getallen. Het kan moeilijk anders omdat elk getal boven twaalf in het Nederlands een i heeft. Le sept septembre trente-sept wordt dan ‘de zevende september zevenenderteg’. Zelfs waar het er misschien de schijn van heeft dat Van de Wiel zich wel erg veel vrijheid veroorlooft als hij woorden gebruikt als ‘kedneppeng’ voor enlèvement (ontvoering), wijst hij er in zijn verantwoording op dat Perec dat trucje in vergelijkbare vorm toepast als hij seelwettes schrijft in plaats van silhouettes. De vertaler kan hooguit van enig gesmokkel worden beschuldigd als hij klinkerelisie toepast in voorzetsels als ‘op’ en ‘in’.  Maar meer dan een minimaal smetje mag dit niet heten als je zijn enorme totaalprestatie in acht neemt.

Perec heeft gezegd dat de mooiste zin die hij ooit schreef deze was: Je cherche en même temps l’éternel et l’ephémère. Hij staat in hoofdstuk 13 van Les Revenentes. Van de Wiel vertaalt hem als: ‘’k Wens het permenente en evenzeer het efemere te beleven!’ Perec gebruikte de zin later als motto van hoofdstuk XCIX van Het leven een gebruiksaanwijzing. In de Nederlandse vertaling van die roman werd dat ‘Ik zoek zowel de eeuwigheid als het korte ogenblik’. Dat ging ten koste van de e-formulering. Het is dáárom zo’n prachtige zin omdat hij kernachtig weergeeft hoe gelaagd Perecs taalspellen zijn en hoe onder het vluchtige de diepte van het leven schuilgaat.