‘Zonder woord geen verhaal en zonder verhaal geen samenhang en zonder samenhang geen gemeenschap’. Deze zin vat het besef samen dat Andries de Jonge treft nadat hij een gesprek heeft gehad met de Groningse professor in de godsdienstwetenschap, Gerardus van der Leeuw. ‘Hij leerde nu dat het absolute begin van alles het Woord was’. Het gesprek met de Groningse hoogleraar heeft hem doen besluiten toch predikant en dominee te worden. Tóch. Want er is een hevige strijd aan vooraf gegaan. Het ‘Kom verder!’, waarmee Andries in de kamer van Van der Leeuw was genodigd, heeft hem over de drempel geholpen.

Andries de Jonge is de vader van cabaretier Freek de Jonge. Deze beschrijft de scène in zijn onlangs onder de titel Kom verder! verschenen eerste deel van zijn memoires. Deel 2 daarvan, getiteld Reikhalzend verlangen was er al veel eerder (in 2017, en zelfs al gedeeltelijk in 1987 omdat het toen gepubliceerde Zaansch Veem er een groot deel van uitmaakt). De Jonge werkt momenteel aan deel 4, waarna ook nog een derde in het vat zit.
Kom verder! beslaat de voorgeschiedenis van de schrijver tot 1951; hij is dan zeven en het gezin verhuist naar de Zaanstreek. Die voorgeschiedenis is een mengvorm van feitelijke beschrijvingen, theologische beschouwingen en veel verdichtsel; dat laatste omdat De Jonge zich veel vragen lijkt te stellen waarop hij zelf het antwoord moet bedenken. Dit eerste deel is daarmee veel beschouwelijker en serieuzer van aard dan vorige boeken en vooral zijn theatershows. De nar Freek is vrijwel volledig afwezig.

Opdracht

Freeks vader Andries is de zoon van Willem. Het gezin woont oorspronkelijk in Zeeland. Deze Willem hoort als hij met een bijbeltje in de hand in het weiland op de koeien past, de stem van de Heer. Hij voelt het als een roeping zijn leven aan Hem te wijden. Meer dan evangeliseerder en bijbelcolporteur is voor hem niet weggelegd. Wil je de gemeente als prediker of dominee leiden dan is daarvoor een universitaire studie nodig. Die ligt buiten zijn bereik. Zijn zoon Andries zal daarom deze opdracht voor hem in vervulling moeten laten gaan. De streng gelovige en dictatoriale Willem houdt zijn zoon als het ware gevangen in die goddelijke opdracht: hij wekt de indruk het een eer te vinden ‘in het spoor van Abraham zijn eerstgeboren zoon te offeren’. Andries zelf echter doet er alles aan om zich aan die druk te ontworstelen. Hij voelt zich niet thuis in het strenge geloof van zijn vader, haalt met opzet slechte punten op school om maar niet tot de theologiestudie te worden toegelaten en hij komt zelfs een keer ladderzat uit een kroeg. Die keer dat hij bij Van der Leeuw binnenstapt wil hij zijn twijfels niet langer verzwijgen. De man luistert naar hem, zoals nog nooit iemand dat deed. En hij komt met verrassende opmerkingen, zoals ‘Maar uw vader is God niet’ en ‘Een keertje goed dronken zijn kan geen kwaad’ en ‘Bang zijn voor twijfel is het wezen van de twijfel niet doorgronden’. Ineens wordt het domineeschap Andries’ eigen keus.

Leo Halle

Kom verder! is daarmee een vader-zoongeschiedenis die bijzonder boeiend is, mede doordat Freek de Jonge er zo respectvol over schrijft. Hij past daarin diverse literaire middelen toe, waarvan de talrijke verwijzingen naar het bijbelse verhaal over Abraham die van God de opdracht kreeg zijn zoon Izaak te offeren de meest sprekende is. Aangrijpend is hoe dit verhaal zelfs tegen het einde van deze memoires de uiteindelijke catharsis van Andries illustreert. Het thema van vader Abraham en zijn zoon paste Freek al eerder toe, onder andere in zijn programma Het Offer uit 2004 (integraal afgedrukt in Reikhalzend verlangen), dat toen deel uitmaakte van de theatercyclus De vergrijzing.
Maar de auteur gebruikt meer bijbelse stijlmiddelen. In een scène waarin de jonge Andries – in het boek wordt hij voortdurend aangeduid met ‘hij’ – bang is zijn vader te moeten bekennen dat hij de kerkgang verzuimd heeft omdat hij achter een fietser is aangereden in wie hij de beroemde voetballer Leo Halle meende te herkennen, moet hij denken aan het verhaal van Jacob die zijn vader bedroog om het eerstgeboorterecht van Ezau te stelen. Daarop laat Freek de Jonge volgen: ‘Hij [lees: Andries] zocht een steen om zijn hoofd op te laten rusten en concentreerde zich’, een zin die, op de laatste drie woorden na, letterlijk uit Genesis 28:11 komt waar het verhaal van Jacob wordt verteld.

Andries wordt inderdaad dominee. Van zijn door zijn vader opgewekte schuldgevoelens komt hij echter niet af. Het sterkst komt dat uiting in de passages waarin hij zich bij gemeenteleden thuis gaat verontschuldigen voor de voorechtelijke zwangerschap van zijn aanstaande vrouw Manny Furda. Hij lijkt een communicatief niet erg vaardige man, niet in zijn gezin en evenmin in situaties daarbuiten. Hij voelt zich het beste thuis in zijn studeerkamer en op de kansel: ‘hij was geen prater, hij was een preker’.

Galamadammen

Toch is Kom verder! licht van toon. De komiek Freek mag in dit deel dan wel zo goed als absent zijn, er passeren wel een paar zinnen en beschouwingen die meteen aan de theaterman Freek doen denken. Soms zijn het speelse opmerkingen zoals die waarin Andries speelt met mogelijk betekenissen van het woord Galamadammen (‘Lekker veel a’s’) of als hij merkt dat goederentrein en goedertieren bijna elkaars anagrammen zijn. Grappig is ook het detail over het roken van sigaretten in de oorlog toen zowel tabak als vloeitjes schaars waren. Daarin selecteert Andries zorgvuldig ‘minder bruikbare passages uit de dundrukbijbel’ waarmee van peukjes een nieuwe sigaret kan worden gedraaid: ‘Te beginnen met het verhaal van Onan’.
Freek de Jonge was al met Bram Vermeulen in ‘Neerlands Hoop’ één van de eersten die een cabaretprogramma bracht dat uiteindelijk een afgerond verhaal bleek. Dat is hij vooral gebleven: een verhalenverteller. Op het toneel, maar ook in deze memoires: ‘Wanneer worden letters woorden? Wanneer woorden zinnen? Hoe ontstaat uit een paar zinnen een verhaal? Wat geeft het een betekenis waardoor het verteld blijft worden? Na hoeveel keer vertellen wordt een betekenis de moraal?’

Vertellen, dat kan deze zoon van Andries, kleinkind van opa Willem en opgevoed met de Bijbel. Wie er achtergronden en foto’s bij wil kan de QR-codes scannen van elk hoofdstuk.