Recensie door Daphne de Heer
Op vrijdag 9 mei 1986 verscheen de roman Mystiek lichaam van Frans Kellendonk (1951-1990). Het is geen roman met een verhaaltje dat zich even in drie regels laat navertellen. Het boek is een drieluik, bestaande uit de relazen van drie leden van de familie Gijselhart. In het eerste deel verheugt vader Gijselhart zich over de terugkeer van zijn dochter Magda, door hem Prul genoemd. Prul blijkt zwanger van de jood Bruno Pechman, wat haar de spotzucht van haar vader oplevert. In deel twee duikt Leendert, de broer van Prul op. Hij wordt slechts aangeduid met Broer, zijn vader heeft niets met deze jongen. Broer is homoseksueel en ziet groen van jaloezie wanneer hij verneemt dat zijn zus zwanger is: als homo zal hij nooit kinderen kunnen krijgen.
Deel drie wordt vanuit Leendert verteld en langzaam maar zeker wordt steeds duidelijker dat Leendert dodelijk ziek is. Zonder de naam te noemen weet de lezer dat Leendert aids heeft. Hij beklaagt zijn wrange lot in ‘een hoogliedje’ op de dood: leven kan hij niet geven, maar dood wel: Leendert weet vrijwel zeker dat hij zijn nieuwe geliefde met de dood bezwangerd heeft. ‘De dood, daar kon je staat op maken, die zou nooit verstek laten gaan. Zekerheid die alles onzeker maakt, neuriede hij, trouwe allemansvriend, niet-zijn dat, meer dan wat ook, is; aan jou ben ik al in de moederschoot uitgehuwelijkt.’
Kritiek op bepaalde denkbeelden
De schrijver, die op dat moment al een paar bejubelde romans en novellen op zijn naam heeft staan, werd diezelfde dag uitgebreid geïnterviewd in het NRC Handelsblad. In dat gesprek leek Kellendonk zich in te willen dekken tegen eventuele kritiek op bepaalde denkbeelden die uit het boek naar voren kwamen: ‘Ik kies er niet voor niets voor om mijn ideeën in verhalen te vertellen. Daar staan ze in een context, je hebt de mogelijkheid om inclusief te denken. Het is niet goed om literatuur te versimpelen tot filosofie of sociologie.’ Toch was dat precies wat er gebeurde toen Aad Nuis een week later in een recensie in De Volkskrant schreef: ‘Er staan geborneerde opmerkingen in, over homoseksualiteit vooral, die niet gerechtvaardigd worden door het feit dat ze in de mond van een homoseksueel worden gelegd. Nog minder te rechtvaardigen is het waas van dubbel en driedubbel geïroniseerd, maar onmiskenbaar antisemitisme dat over bepaalde passages hangt.’ Nuis zette in zijn nogal slap beargumenteerde betoog de toon voor een koor van nazingers die allemaal om het hardst begonnen te roepen dat Mystiek lichaam een antisemitische en homohaat uitdragende roman was.
Superieur gevoel voor ironie
Het is zonder meer waar dat er in de roman bepaalde uitspraken door de hoofdpersonen worden gedaan die je als haatdragend kunt beschouwen. Maar Kellendonks gevoel voor ironie is superieur: het is vanaf het begin van de roman duidelijk hoe de karakters, die messcherp en zonder mededogen door de schrijver worden neergezet, beheerst worden door hun eigen frustraties en obsessies, ze zijn niet tot enig nuttig zelfinzicht in staat: ze kunnen niet anders dan hun tragisch lot buiten zichzelf zoeken.
Wat altijd zo jammer is aan buitenliteraire kritiek is dat de criticus dikwijls zo vergenoegd is met zijn eigen gelijk, dat hij prompt vergeet zijn vaak toch niet geringe literaire kennis toe te passen. Je hoeft maar een beetje thuis te zijn in de geschiedenis en beeldvorming van joden, homo’s en vrouwen om je te realiseren dat Kellendonk juist de vinger op allerlei gevoelige plekken legt; hij durft de haat bij de wortels aan te pakken.
Kellendonk pakt stilistisch stevig uit om zijn verhaal te vertellen. Zijn stijl is barok en melodisch. Die muzikaliteit komt vooral naar voren in de interpunctieloze monologen die de schrijver in Pruls mond legt. Ze rebbelt maar door, maar je mist de interpunctie geen moment, door de feilloze ritmiek die in de zinnen besloten ligt.
Mystiek lichaam is een boek dat je, via het verstand, in de kern van je ziel raakt. Het boek bezit een universele zeggingskracht. In tijden waarin het weer rommelt en knaagt wat betreft onze ideeën over beschaving en medemenselijkheid, is Mystiek lichaam verplichte kost.
Gebruikte literatuur: Gerard Raat, ‘Verhaal en betoog, de affaire Mystiek lichaam’. In De Revisor, 1&2, 1991. p. 41-50
