Is het concept ‘banaan, met ducttape bevestigd aan de witte muur’ kunst? Is in dit geval de naam van de kunstenaar – Maurizio Cattelan – daarbij van doorslaggevend belang, de specifieke banaan en haar unieke ‘aura’ of het feit dat het idee voor 120.000 dollar werd verkocht? Deze vraag zong eerder deze maand rond. Een vraag die Florette Dijkstra in haar essaybundel Rumoer, over het begin van kunst, in feite ook stelt, maar algemener en doorwrochter. Wat is kunst, waar begint (en eindigt) ze? Dijkstra bespreekt filosofische, sociologische, culturele en artistieke opvattingen die onze kijk op kunst mogelijk hebben beïnvloed of dat nog steeds doen. Uiteindelijk onderzoekt ze meer dan ‘alleen’ kunst. Ze gaat na hoe kunst zich verhoudt tot de huidige maatschappij en hoe die zich verhield tot de vroegste menselijke samenlevingsverbanden. In een verhalende, soms anekdotische vertelstijl laat ze invloedrijke kunstenaars en denkers aan het woord, ieder in het bestek van een paar pagina’s. Enkele essays die in Rumoer zijn opgenomen zijn al eerder verschenen in de bundel Oerstof (2016, De Ketelfactory).

Schetsmatige stijl

Dijkstra is naast schrijver kunstenaar. De omslagillustratie van Rumoer, getiteld, ‘Een schrijver werkt’, is van eigen hand en is een portret van schrijver en beeldend kunstenaar Michel Seuphor (pseudoniem Ferdinand Louis Berckelaers, 1901-1999). Seuphor zit licht gebogen over een nog onbeschreven blad papier, achter hem zweeft een wolk van licht. Dijkstra’s schetsmatige stijl en gebruik van donker en licht keren terug in haar schrijfstijl: ze schrijft associatief, soms van de hak op de tak. Ze licht uit wat naar haar idee het belangrijkst en veelzeggendst is en laat toch ruimte over voor de lezer. Ze is afwisselend schrijver, kunstenaar en toeschouwer en in die drie rollen benoemt ze steeds andere aspecten van kunst en kunstenaarschap.
Waarvan een aspect – associatie – terugkomt in de opbouw van de bundel. Soms is samenhang enkel tussen de regels door aanwezig – denkers en kunstenaars die ‘tegenover elkaar’ worden geplaatst, simpelweg door middel van de volgorde van de essays, zodat plots de ogenschijnlijke verschillen of overeenkomsten tussen hun denkwijzen opvallen.

Romantiek rond kunstenaarschap

De keerzijde van die haast willekeurige (zij het min of meer chronologische) indeling, is dat het de lezer aan een duidelijk referentiekader ontbreekt. Op den duur kunnen hoofd- en bijzaken nog maar moeilijk van elkaar worden onderscheiden. Dit gegeven is echter te verklaren aan de hand van Dijkstra’s visie op kunst en engagement. In 2012 richtte zij het tijdschrift KUNSTWORDTTERUGKUNST (een verwijzing naar een collegereeks van kunstenaar Luciano Fabro) op als reactie op bezuinigingen in de kunstsector. In een interview over haar initiatief in Trouw stelt zij dat ze in haar werk op zoek is naar ‘lege plekken in de kunstgeschiedenis’. ‘Ik zie de kunstgeschiedenis als een fictief verhaal dat telkens opnieuw wordt verteld. Wat in dat verhaal vergeten wordt, probeer ik te reanimeren,’ aldus Dijkstra. In het licht van deze uitspraak kan ook Rumoer worden begrepen: Dijkstra kijkt mee over de schouder van de kunstenaar of kruipt in zijn huid. Ze duidt en interpreteert zonder op grond van haar bronmateriaal exáct te kunnen weten hoe een kunstenaar of filosoof zich gevoeld moet hebben voor, tijdens of na het creëren van een nieuw kunstwerk of theorie.

Toch legt ze daar haar focus. Ze vertelt over Sappho’s liefde, legt de twijfels van Mallarmé bloot, doorbreekt Duras’ isolement om de lezer een blik op het schrijfproces te gunnen. In zekere zin lijkt Dijkstra ook te impliceren dat de kunstenaar nog steeds het romantische genie van weleer is, het scheppend individu dat ook onder omstandigheden die verre van ideaal zijn weet te creëren en te inspireren (Vincent van Gogh, Virginia Woolf, Marlow Moss, om er enkelen te noemen – die laatste is desondanks bijna in de vergetelheid geraakt).

Gedachte en mens centraal

Wie een (populair)wetenschappelijk werk verwacht met de belangrijkste artistieke stromingen en cultuursociologische perspectieven van de afgelopen eeuwen, komt bedrogen uit – de vraag is of dat erg is. De geïnteresseerde lezer kan zich voornemen de gebruikte primaire bronnen te raadplegen na deze kennismaking. De kunstkenner, expert of filosoof kan Rumoer zien als een werk waarin niet alleen de gedachte, maar ook de mens daarachter centraal staat.
Dijkstra geeft legio concrete voorbeelden van eerste keren in de kunst, maar formuleert geen sluitend antwoord op de vraag die ze opwerpt. Waar en wanneer moet het begin van kunst worden gesitueerd? Haar onderzoek is eerder een verkenning dan een afgerond geheel. Elk essay leidt tot een andere interpretatie over scheppings- en bestaansvoorwaarden van kunst. Eigenlijk is dat juist de kracht van haar betoog. Misschien bestaat kunst vooral bij de gratie van de toeschouwer. Of, denkend aan het incident met de banaan, dat al snel viral ging: misschien is zelfs de geïnspireerde of juist geschokte toeschouwer (of lezer) van ondergeschikt belang. Kunst is nooit af: zodra iemand besluit een banaan van de muur te halen en op te eten, ontstaat een nieuw ‘kunstwerk’ en daarmee een nieuw begin.