Vertaler Harrie Lemmens maakte uit een aanbod van drie dikke boekdelen orthonieme gedichten, (500 blz.) een keuze van 109 gedichten en stelde een tweetalige bundel samen met de veelzeggende titel Een spoor van mezelf.
Fernando Pessoa schreef deze gedichten onder zijn eigen naam (‘orthos’ is Grieks voor ‘correct’ of ‘juist’). Zijn keuze lichtte Lemmens toe in het interview Gaandeweg ontstond een biografie in gedichten dat in juni op Literair Nederland verscheen. Eveneens schreef Lemmens een interessant en verhelderend nawoord en werd er een kleine chronologie van het leven van Pessoa in opgenomen.

Ongrijpbare dichter

Van alle Portugese dichters is Fernando Pessoa (1888-1935) zonder twijfel de bekendste en misschien wel de meest geliefde, ook in Nederland. Dat is zeker niet vanzelfsprekend, want zijn poëzie is niet gemakkelijk. Pessoa was een complexe en ongrijpbare dichter, die ervan hield om heteroniemen te bedenken, afsplitsingen van zichzelf, die hij voorzag van niet alleen een naam, maar ook een persoonlijkheid, een eigen schrijfstijl, handschrift en zelfs een horoscoop. Vijf of zes van deze heteroniemen zijn algemeen bekend, maar er zouden er inmiddels meer dan honderdzevenentwintig geteld zijn.

‘Als je het moe wordt
om steeds op één plek te zijn,
waarom dan niet ook
om maar één mens te zijn?’

Ontwikkeling

De gedichten zijn opgenomen in de volgorde waarin ze geschreven zijn: het eerste gedicht dateert van 21 november 1909, het laatste is van 22 november 1935, bijna exact 26 jaar later. Duidelijk is te zien hoe de stijl van Pessoa veranderde naarmate hij ouder wordt: de vroege gedichten bevatten onder invloed van het Franse symbolisme veel doorwrochte vergelijkingen ( ‘Zacht als het hebben van een moeder en zusters valt de avondstond…’) en lijken met veel schaven en polijsten tot stand te zijn gekomen; ze maken een veel traditionelere indruk dan de latere gedichten die eenvoudiger van taal zijn, intiemer, alsof Pessoa de lezer deelgenoot maakt van zijn geheimste gedachten. Want elk gedicht gaat alleen maar over Pessoa zelf: het is een gedachte, een mijmering, een droom, geschreven vanuit het ik-perspectief, alsof de dichter in zichzelf praat. Deze gedichten lijken in één keer te zijn opgeschreven, alsof het geen moeite heeft gekost. Toch worden ze daardoor niet gemakkelijker om te begrijpen.

‘Zoals ik het lieg’

Pessoa hield ervan zich te verhullen en raadselachtig te blijven, ook al verwerkte hij persoonlijke herinneringen, uit zijn kindertijd en latere leven, in zijn werk. Het is nooit duidelijk of de dichter iets echt zo bedoelt of dat het een pose is, een doen alsof. Alsof hij een personage in zijn eigen werk is, van wie de identiteit inwisselbaar is: ‘Mijn leven verloopt / zoals ik het lieg.’ En net als het lijkt alsof hij zijn ware ik toont, voegt Pessoa een opmerking toe die alles ontkracht of ontkent wat hij daarvoor gezegd heeft:

‘Niets van wat ik ben zal ik ooit zijn.
Ik droom en in mijn wezen droomt alleen
een droom van wat ooit van mij zal zijn,
maar het is weg nog voor het verscheen’

Vergankelijkheid als thema

Terugkerende woorden in elk gedicht zijn dood, droom, leven, melancholie, met als overheersend thema de vergankelijkheid van alles. Deze onderwerpen worden echter niet vanuit het gevoel, maar vanuit het verstand benaderd. Voor Pessoa was schrijven een cerebrale bezigheid; het gevoel was eruit zodra hij het had opgeschreven. ‘Wat ik voel wordt gewoon niet / door mijn hart voortgebracht, / maar door mijn verbeeldingskracht.’, schrijft hij in Dit, een gedicht uit 1933, met in de laatste strofe: ‘Voelen? Voelen moet wie het leest!’ Maar ook dit moet een mystificatie van de dichter zijn, want waardoor ‘voelen’ de gedichten dan zo echt aan? Pessoa roept op onvergelijkbare wijze de sfeer op van zijn geliefde Lissabon in de schemering, de schaduwen aan de kade, de eenzaamheid van de cafés, de regen. Het onvertaalbare Portugese woord ‘saudade’ krijgt ineens betekenis.

‘Het vale licht van de wintermorgen,
de kade en mijn verstand
bieden niet meer en ook niet minder hoop
aan mijn hart.
Wat komen moet
komt onherroepelijk, of ik dat wil of niet.’

Hoewel er niets boven de oorspronkelijke taal van de schrijver gaat, hoef je als  lezer geen Portugees te kennen om onder de indruk te komen. Een vergelijking tussen de Portugese versie en de vertaling, laat zien dat Lemmens erin geslaagd is hetzelfde rijmschema en ritme aan te houden als in de originele gedichten. Bovendien heeft hij de inhoud weergegeven in soepele spreektaal, die dicht bij de lezer blijft.

‘Niets van wat ik ben interesseert mij.
Als er in mijn hart al iets leeft
dat haast heeft om zich vrij
te maken, is die haast tevergeefs.’

Weerslag van een leven

Deze 109 complexe en verontrustende gedichten gaan allemaal over Pessoa’s verwondering over de absurditeit van het bestaan en het zoeken naar een identiteit. Hij schrijft over zijn leven, gekweld door de leegte in zichzelf en om hem heen, door twijfels bevangen over het mysterie van het leven. Misschien dat daarom – sinds in de jaren tachtig van de vorige eeuw, onder druk van de hectische maatschappij, zingeving in het leven steeds belangrijker werd – het werk van deze Portugese dichter zo’n grote betekenis heeft gekregen. Het zijn geen gedichten die even tussendoor gelezen kunnen worden. Al lezend word je deelgenoot van Pessoa’s verlangen zich terug te trekken, een beschouwelijk leven te willen leiden dat geheel in dienst staat van de literatuur. Daarvoor moet je wel bereid zijn afstand te doen van wie je denkt te zijn.