Muziek is de rode draad in Hotel Goldberg, de tweede roman van Ewa Maria Wagner. ‘Goldberg’ in de titel verwijst naar de Goldbergvariaties van Bach, de compositie waarmee Wagners protagoniste, de Nederlands-Poolse pianiste Marie is opgegroeid. Als docente aan het conservatorium van Amsterdam brengt ze al sinds jaar en dag haar liefde voor Bach over aan de volgende generatie pianisten. En toch. Er wringt iets in het muzikale leven van Marie. ‘Muziek leek slechts door mijn leven te kabbelen, in plaats van echt te stromen,’ merkt zij op.
Marie voelt zich steeds erger verstrikt in het web van verwachtingen van anderen. Haar vriendin doet beroep op haar hulp in het restaurant dat ze samen runnen, op het conservatorium verwacht een student dat ze meewerkt aan een project en haar bejaarde vader wil dat ze hem vergezelt naar Polen, waar Marie’s tante net is overleden. Onderkoeld en precies registreert Marie wat er om haar heen gaande is. Zelf blijft ze aanvankelijk een meewerkende toeschouwer, die lijkt niemand helemaal tevreden te kunnen stellen, en zichzelf allerminst.
Een hotel in Silezië
Pas in Polen wordt ze gesteld voor een keuze, waarvoor ze niet kan weglopen. Ze blijkt de enige erfgenaam van haar tante, haar moeders zus Christa, en daarmee wordt ze opeens de eigenaar van een hotel in Silezië. Marie is niet goed bekend met Silezië, een gebied dat honderden jaren tot Duitsland behoorde en na de Tweede Wereldoorlog Pools werd, en toch voelt ze dat ook dat een deel van haar herkomst is.
Wagner weet waar ze het over heeft als ze de strijdigheid tussen Marie’s Duitse grootvader en Poolse grootmoeder beschrijft. Zelf groeide ze ook op in Silezië, in een gezin vol oorlogstrauma’s. Daarover schreef zij haar sterk autobiografische eerste roman, Het Tristan-akkoord. In de nieuwe roman verbreedt ze haar radius van de familiegeschiedenis naar de geschiedenis van de plaats, de stad Pless, die even goed staat voor de gespannen verhoudingen in elk door de oorlog verscheurd oord. Wagner voert de verschillende lagen van het verhaal aan als variaties op een thema, ook letterlijk: het boek bestaat uit 42 variaties of hoofdstukken, tien meer dan in Bachs Goldbergvariaties, die ongetwijfeld ten grondslag liggen van de structuur van de roman. Toch doet het verhaal niet gekunsteld aan, eerder gecomponeerd, zoals het een schrijvende musicus betaamt; van huis uit is Wagner altvioliste.
Ook in tante Christa’s hotel werd Bach gespeeld, en van Christa heeft Marie als kind haar liefde voor muziek gekregen. Die innerlijke band met haar tante hoopt ze te hervinden in het hotel, maar ze stuit op iets heel anders: de nagelaten schriften van haar grootvader, waarin hij verslag doet van zijn leven aan het oorlogsfront. Met de schriften krijgt het hoofdthema van het boek én van Marie – kiezen voor jezelf of leven zoals anderen van je verwachten – een nieuwe variatie erbij.
Verantwoordelijkheid
‘Pas op voor geheimen,’ waarschuwt Marie’s vader, voordat hij terugreist naar Nederland. Marie blijft achter met een hotel en alle intriges die gekoppeld zijn aan Christa en haar nalatenschap. Opa’s geschriften bieden Marie een uitvlucht uit die lastige situatie, en met elke pagina raakt ze meer gebiologeerd door een geschiedenis die ze niet kende. Tot ze het punt van schok en afschuw bereikt. Grootvader heeft namelijk vooral niet gekozen: hij werd een SS’er omdat hij Duitser was, en als SS’er heeft hij, zoals zovelen, gedaan wat hem opgedragen werd, niet uit overtuiging, maar uit plichtsbesef. In haar verantwoording legt Wagner uit dat ze het personage van de grootvader losjes gebaseerd heeft op een historische figuur: de oorlogsmisdadiger en SS’er Willi Kulla, die, net zoals Marie’s grootvader, afkomstig was uit Pless en tegen het einde van de oorlog gestationeerd was in Baarn.
Naar Baarn voert uiteindelijk ook het spoor van Marie’s erfenis. Tegen beter weten in heeft zij niet opgepast voor geheimen. Nu moet ze de verantwoordelijkheid dragen voor wat ze weet en haar uiteindelijke keuze maken: Amsterdam of Pless. Het is jammer dat Wagner aan het einde de verhaallijnen zo sluitend aan elkaar knoopt. Alle vragen worden beantwoord, er blijft weinig ruimte over voor ambivalentie en twijfel. Mooi is dat Wagner de muziek niet uit het oog verliest, maar de Goldbergvariaties steeds op een andere manier laat terugkomen – ook dat is al een variatie op zich.
In een interview met het radioprogramma Nooit meer slapen legt Wagner uit hoe het komt dat ze pas begon met Nederlands leren, toen ze al een geruime tijd in het land woonde. In de internationale wereld van musici – ze speelt in het Radio Filharmonisch Orkest – worden vele talen door elkaar gesproken, met de muziek als de gemeenschappelijke taal. Die ervaring laat Wagner ook in Hotel Goldberg terugkomen, als ze de woordloze relatie tussen Marie en haar pas ontdekte, meervoudig gehandicapte halfbroer beschrijft. Dat levert gelijk de meest aangrijpende en geloofwaardige passages van het boek op.
