Ooit een roman gelezen waarin de hoofdrol is weggelegd voor een complete stad waarvan de inwoners slechts de bijfiguren vormen? De in Oostenrijk geboren historica Eva Menasse (1970) heeft met Dunkelblum zwijgt zo’n roman geschreven over een (fictief) Oostenrijks plaatsje, genaamd Dunkelblum. De bewoners daarvan fungeren als decorstukken in een historische setting die meerdere decennia beslaat. Dat klinkt ingewikkeld en dat is het ook, niet alleen omdat geen sprake is van chronologie maar ook omdat er geen hoofdpersonage is dat zorgt voor een bepaalde vorm van houvast.

Het lijvige boek begint met een plattegrond van het grensstadje Dunkelblum dat als een soort halve cirkel rondom een slottoren ligt. Het slot zelf is tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest, de toren is als een stille getuige achtergebleven. Het is overigens handig om die plattegrond er tijdens het lezen regelmatig bij te pakken, want je raakt de draad van het verhaal vrij snel kwijt. Het driedelige boek start in het eerste deel met de zegswijze ‘De Oostenrijkers zijn een volk dat vol vertrouwen naar het verleden kijkt’ als motto. Het gaat in het boek inderdaad alleen over dat kijken, en dat zelfs zonder enige vorm van een kritische blik, want het is al snel overduidelijk dat er over het verleden niet wordt gepraat in Dunkelblum. Tegelijkertijd weten de oorspronkelijke bewoners wel alles van elkaar. Er wordt vanachter de gordijnen naar buiten gegluurd. ‘In Dunkelblum hebben de muren oren, de bloemen in de tuinen hebben ogen, ze draaien hun kopjes alle kanten uit om maar niets te missen, en het gras registreert met zijn snorharen elke stap die wordt gezet.’ Deze beginzin van het boek is er een van de vele schitterende zinnen die nog zullen volgen; Eva Menasse schrijft namelijk prachtig en haar woorden zijn zeer verdienstelijk uit het Duits vertaald door Annemarie Vlaming.

Puzzel

Op de achterflap van het boek gaat het over een geheimzinnige bezoeker aan het grensstadje Dunkelblum, over een skelet dat wordt opgegraven en over een verdwijning van een jonge vrouw. Deze gebeurtenissen verstoren vooral de rust in Dunkelblum. De vreemdeling die in het stadje arriveert blijkt gekomen te zijn om geheimen uit diens persoonlijke verleden uit te zoeken. Daarnaast is een groep studenten bezig met het renoveren van de Joodse begraafplaats en doet een ontdekking die voor de lokale bevolking geen verrassing blijkt te zijn. Al lezend wordt duidelijk wat er zich in het verleden allemaal heeft afgespeeld in Dunkelblum, welke misstanden er hebben plaatsgevonden, ook tijdens de Russische bezetting, en vooral dat de Dunkelblumers van alles op de hoogte zijn, maar nergens over praten. Op basis van alleen de informatie van de achterflap zou de indruk  kunnen ontstaan dat Dunkelblum zwijgt een van spanning zinderende whodunit is, maar niets is minder waar. Menasse legt vooral de nadruk op het gesloten en zwijgzame karakter van de Dunkelblumers en laat haar lezers hun eigen conclusies trekken uit de beschreven gebeurtenissen. Het boek is een puzzel die de lezer zelf mag oplossen, zonder voorbeeld.

Personages of figuranten?

Het verhaal beweegt zich op geheel eigen wijze tussen de jaren van de Anschluβ met Duitsland en het nu van het boek, vlak na het verdwijnen van het IJzeren Gordijn tussen Hongarije en Oostenrijk in 1989. De vluchtelingen uit de voormalige DDR die via Dunkelblum naar het ‘vrije Westen’ proberen te raken, zorgen voor een geheel nieuwe dynamiek bij de bewoners. Staande bij de grens weten zij uiteraard niets van inwoners als Ferbenz die nog steeds – en zelfs op de nationale televisie – dweept met de ‘eersteklas handen’ en de mooie blauwe ogen van Hitler. In Dunkelblum zelf kunnen de bewoners de uitlatingen van hun plaatsgenoot beter plaatsen. Handig vinden ze die niet, maar Ferbenz is voor het stadje altijd een ‘weldoener en een ware steunpilaar’ geweest. Menasse introduceert tientallen personages, of beter gezegd: figuranten. Zij vormen met elkaar het karakter van Dunkelblum. Er zijn ontwapenende karakters bij, zoals dat van Antal Grün, een zachtaardige kruidenier die ijverig als een mier rondscharrelt in zijn winkeltje. Dokter Sterkowitz is een hardwerkende arts, die de reguliere pensioenleeftijd inmiddels al heel wat jaren is gepasseerd. Er zijn schurkachtige figuren zoals de wrede Horka, Rehberg is eigenaar van een reisbureau, de familie Reschen baat Hotel Tüffer uit, de beeldschone Veronika Graun brengt tal van mannen het hoofd op hol. Zo schetst Menasse aan de hand van af en toe wat karikaturaal aandoende figuren de inwoners van het stadje, noemt hen allemaal bij naam en toenaam en laat hen soms terugkeren in een ander deel van de geschiedenis van Dunkelblum, maar soms ook niet. Als gemeenschap stemmen ze in met ‘het bulderende Dunkelblumse zwijgen’. Menasse weet hun karakters trefzeker te schetsen op een manier die dan weer vertederend en dan weer humoristisch is, maar altijd herkenbaar. Wanneer blijkt dat de Oostenrijkse regering een financiële vergoeding biedt per opgevangen vluchteling, blijkt een aantal verstokte tegenstanders van de immigratie toch opportunistischer dan gedacht.

Een zwaar verleden

De sfeer in het gehele boek is wat dreigend en zwaar. De pestzuil waar regelmatig aan wordt gerefereerd, de verwaarloosde Joodse begraafplaats en het verwoeste slot laten zien dat er in de bestaansgeschiedenis van het stadje veel ernstige zaken gepasseerd zijn. Het verleden blijkt daarnaast keer op keer nog bijzonder actueel te zijn. Dunkelblum zwijgt is een boek dat je nergens mee kunt vergelijken. Het is knap en mooi geschreven, maar het vraagt ook veel van de lezer. Het is een opgave om de verhaallijn te kunnen volgen. Het verdient aanbeveling om een aantekeningenschriftje bij de hand te houden om notities te maken over de verschillende personages en over wat ze in welke tijd doen. Toch is het de moeite waard om vol te houden. Na de ruim vijfhonderd bladzijden gelezen te hebben, voelt het namelijk toch alsof je ondanks het zwijgzame karakter van de Dunkelblumers tot hun kern hebt kunnen doordringen.