‘Schrijven is voor mij de betrachting de woorden zo precies mogelijk te kiezen om de resonanties die ze in zich dragen te kunnen laten weerklinken.’ Aan het woord is Erwin Mortier, die in Omtrent liefde en dood (een knipoog naar Hugo Claus’ Omtrent Deedee?) afscheid neemt van de recent overleden Vlaamse schrijver Jef Geeraerts en zijn vrouw Eleonore Vigenon, die al enkele jaren jaren eerder was gestorven. De beschrijving van zijn literatuuropvatting mag wel vrij letterlijk worden genomen, want de lezer krijgt duidelijk de indruk dat Mortier heeft geschaafd en gepolijst tot hij een uiterst verfijnd en geconcentreerd requiem kon voorleggen aan zijn lezerspubliek.
Is dit ‘kort boekje’, zoals de auteur het zelf noemt, therapeutische literatuur, bedoeld om het verlies van zijn dierbare vrienden van zich af te schrijven? Ja en nee. Het boek speelt ongetwijfeld een rol in het persoonlijke rouwproces van Mortier, die zijn man Lieven citeert: ‘Schrijf ze ten afscheid […] Anders zal je misschien wel nooit meer schrijven. Het zal je in de weg zitten.’ Toch slaagt Mortier erin om dit boek boven zijn persoonlijke ervaring uit te tillen en een gevoelige snaar te raken bij de lezer: ‘Ik heb altijd geschreven vanuit de hoop dat zich in de woorden een onpersoonlijke ontmoeting zal voltrekken tussen een lezer die mij niet kent en mijzelf, ik die de lezer niet ken.’ In dat opzicht is hij met glans geslaagd. Zo beschrijft hij op even herkenbare als originele wijze hoe Geeraerts steeds meer wegkwijnt na de dood van Eleonore: ‘Stap voor stap werd de eenzaamheid waarin hij zich terugtrok dichter en dichter, een glazen bol die niemand, hijzelf niet, noch het tiental vrienden dat hem van nabijheid voorzag zonder al te respectloos te willen overkomen, kon of durfde te doorbreken; een moeilijke evenwichtsoefening voor iedereen.’ Ook de scène in het crematorium waar Eleonore werd verast, en die Mortier de gelegenheid biedt om het knagende gevoel te verwoorden dat er iets grondig fout zit met de manier waarop we tegenwoordig afscheid nemen van onze doden, beklijft: ‘De dood moet zichtbaar worden, gezien en verhaalbaar. De armzaligheid van met zijn vijven rond haar kist te staan, in dat kale crematorium, maakt me, bijna acht jaar later, nog altijd kwaad.’
Mortier is opvallend mild voor Geeraerts, een behoorlijk controversiële schrijver die vooral met zijn Gangreen-cyclus schandaal schopte in het Vlaanderen van de jaren zestig. Geen wonder, want met Black Venus, het eerste deel uit die cyclus, liet hij de ietwat ingeslapen Vlaamse literatuur op haar grondvesten daveren. De spruitjesgeur werd overstemd door zwoele tropenlucht: Geeraerts liet zich door zijn jarenlange verblijf in Congo inspireren tot een schandaalroman over kolonialen die de tijd doodden met de jacht op groot wild, sloten drank en stomende seks met complexloze zwarte vrouwen. Het leverde hem veel kritiek op: sommigen zagen in Geeraerts een pornograaf, anderen een racist of seksist.
Mortier heeft het zelf over het contrast tussen de Jef Geeraerts die uit zijn Afrika-romans naar voren komt en de zachtaardige, erudiete man die hij kende, en merkt daarbij op dat zijn boeken ‘een stilzwijgen verbraken dat het karakter van een omerta droeg, juist omdat hij er zichzelf in opvoerde als een onderdeel van de hele machinerie van de onderdrukking en de uitbuiting; een man die van dat hele systeem walgde, maar er tegelijk ook van profiteerde, het morele failliet ervan belichaamde en ons herinnerde aan wat we liever wensten te vergeten.’
Mortiers stelling dat de heisa over Geeraerts’ boeken wijst op ‘een lacune in ons nationale geheugen’, op het onverteerde koloniale verleden van België, houdt steek. Maar zijn stelling dat Het zevende zegel, het vierde en laatste deel uit de Gangreen-cyclus, niet Geeraerts’ beste boek was en dat hij zichzelf erin te zeer vrijpleitte van de neergang van zijn eerste huwelijk, is een knoert van een understatement. Wie het ooit las, zal het zich herinneren als een vileine karaktermoord waarin Geeraerts lelijk natrapte naar zijn ex.
Er was ook die documentaire op de Vlaamse televisie over de reis die Geeraerts in 2010 maakte naar Bumba, de streek in Congo waar hij in de jaren vijftig koloniaal ambtenaar was. Oude Congolezen kenden nog steeds zijn bijnaam ‘Mambomo’, wat zoveel betekent als ‘de man die veel slaat’. Over de lijfstraffen die Geeraerts liet opleggen aan mensen die hun werk niet naar behoren deden, zei hij dat ze hem niet kwalijk werden genomen, op voorwaarde dat ze rechtvaardig waren. Iedereen is natuurlijk een kind van zijn tijd. Geeraerts voerde ook verzachtende omstandigheden aan: hij werd gebrainwasht aan de koloniale hogeschool, bracht graag tijd door met Congolezen en beschouwde ze nooit als een minderwaardig ras. Toch klinken zulke uitspraken tegenwoordig vrij choquerend.
Mortiers mildheid moet wellicht worden begrepen in het licht van zijn debuut Marcel uit 1999, een familiegeschiedenis over een oom die als SS-vrijwilliger aan het oostfront sneuvelde. In Omtrent liefde en dood wordt ernaar verwezen: ‘Opgroeien met verwanten wier ziel levenslang de striemen vertoonde van hun eigen bezwaarde verleden heeft me ontdaan van elke aanvechting om zelf ook nog eens de zweep tevoorschijn te halen en pijn met nog meer pijn te bestrijden. Wie de doden wil geselen, kastijdt zichzelf.’ We kunnen hem geen ongelijk geven. Erwin Mortier gaf zijn dierbare vrienden het waardige afscheid dat ze verdienden.
