Hebben mensen rechten en zo ja, welke. En wat betekent hoop? Wat is rechtvaardig en wanneer moet het geweten worden geraadpleegd? Op deze vragen probeert Ernst Hirsch Ballin (rechtsgeleerde, oud-minister van Justitie en van Binnenlandse Zaken) in deze essaybundel een antwoord te geven.

Tegen de stroom gaat over de constatering dat er altijd mensen zijn die zich vanuit hun geweten tegen geldende wetten en regels durven keren, die tegen alom heersende opvattingen in ‘nee’ durven zeggen, zelfs al gaat dat ten koste van hun eigen leven. Alleen door een dergelijke kritische houding worden recht en rechtvaardigheid gewaarborgd, stelt Hirsch Ballin.

Betoog snijdt hout
Dit boek is er niet een voor het grote publiek. Het vooronderstelt gedegen kennis van de moderne geschiedenis en in mindere mate van de filosofie. Het intellectualistische, nauwkeurige taalgebruik – zoals het een jurist weliswaar betaamt – leest bepaald niet voor de vuist weg. Af en toe benaderen de zinnen een abstractieniveau dat opnieuw lezen noodzakelijk maakt. Dat is jammer, want Hirsch Ballins betoog snijdt hout. Niet alleen politici, rechterlijke macht en bestuurders van maatschappelijke organisaties zouden geregeld moeten nadenken over de vraag of wetten en regels aanpassing behoeven. Ook de willekeurige burger zou zich vaker kunnen realiseren dat zwart-wit oordelen volgens de regels van de rechtsstaat nog niet vanzelfsprekend rechtvaardigheid oplevert.

Dragers van hoop
Als voorbeelden van ‘dragers van hoop’ voor zijn verhandeling haalt Hirsch Ballin vier persoonlijkheden uit de moderne geschiedenis naar voren:

Titus Brandsma, pater, hoogleraar en spiritueel denker waarschuwde al voor de Tweede Wereldoorlog tegen de rassenhaat en het opruiende karakter van de nazi’s. Hij zette katholieke dagbladdirecteuren ertoe aan om NSB-advertenties te weigeren, wat door de Duitse Sicherheitsdienst als Wühlarbeit werd omschreven en waarvoor hij werd gearresteerd en in Dachau vermoord.

Lodewijk Ernst Visser, eerste Joods-Nederlandse president van de Hoge Raad werd aan het begin van de Tweede Wereldoorlog ontslagen. Als voorzitter van de Joodse Coördinatie Commissie kwam hij op voor de Joden, reden voor de  Duitse bezetter om met een concentratiekamp te dreigen. Voor het zover kwam overleed Visser aan een hersenbloeding.

Anton de Kom, Surinaams-Nederlandse schrijver en activist, weigerde de koloniale overheersers als superieur te erkennen, was uitgesproken anti-kolonialist en werd naar Nederland verbannen. Daar streed hij tijdens WOII tegen de Duitse bezetters. Hij kwam in een concentratiekamp aan zijn einde.

Thomas More verwierp in 1534 de door het parlement aanvaarde wet die de koning aan het hoofd van de Church of England plaatste: vorsten dienden niet te bepalen wat het volk mocht geloven, betoogde hij. More werd onthoofd.

Alle vier volgden hun geweten en waren strijders voor recht en dragers van hoop.

Strijd of alledaagse zorgen
Vanuit de historie trekt Hirsch Ballin lijnen naar het heden. Vertrouwen in een rechtsstaat ontstaat alleen wanneer naast normen ook gevoelens en emoties van mensen een plaats krijgen. Culturele verschillen mogen daarbij niet over het hoofd gezien worden. Kan de strijd tegen mensonwaardige repressie niet ook de onze worden? vraagt Hirsch Ballin zich af. ‘Is dat niet de vraag die we ons moeten stellen in deze tijd van toegenomen internationale conflicten, inhumaan geweld en vluchtelingenstromen? Of overvragen we dan de spankracht van een democratie waarin mensen toch het recht hebben zich te laten leiden door hun alledaagse zorgen en onzekerheden?’ Met andere woorden: moet de doorsnee burger die geen politieke, juridische of bestuurlijke verantwoordelijkheid draagt zijn geweten belasten met de grote maatschappelijke vraagstukken?

Kritische afstand 
Als rechtgeaard katholiek laat Hirsch Ballin niet na gewag te maken van de christelijke grondslag van onze samenleving. De rechten van mensen, in 1789 vastgelegd in de Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, zijn gestoeld op het christelijke gedachtegoed. ‘Daarmee werden die rechten niet alleen gejuridiseerd maar ook geseculariseerd […] Inmiddels zijn de rechten van mensen in Nederland en ons omringende landen in de grondwet en in het EU-recht verankerd.’ Maar, zo betoogt Hirsch Ballin, rechten van mensen houden ook in dat kritisch afstand nemen van het geldende wettelijke recht geoorloofd is.

Bestaansrecht minderheid
Dat is niet alleen nodig bij het recht, ook het standpunt van een meerderheid hoeft niet door iedereen klakkeloos te worden gevolgd. Liever niet zelfs, want dat zou betekenen dat de macht bij de volgzame massa ligt en dat anders- en kritisch denkenden en minderheden rustig kunnen worden genegeerd.
De gewetensvolle Hirsch Ballin zelf weerstond de macht van de meerderheid toen hij in oktober 2010 het CDA in verlegenheid bracht door tijdens het partijcongres tegen deelname van zijn partij aan het gedoogakkoord met Geert Wilders en de PVV te stemmen. De essays uit Tegen de Stroom illustreren zijn houding van toen en de noodzaak het geweten nooit geweld aan te doen.

Kortom, zolang er mensen zijn die hun geweten laten spreken en die opportunisme plus de weg van de minste weerstand links laten liggen, is er hoop.