Hoe geef je een boek een titel die recht doet aan het origineel? In dit geval Les Gardiennes van Ernest Pérochon. Het zou ook De bewaarsters kunnen zijn, of Zij die waakten zoals de titel luidde van de Nederlandse vertaling die verscheen in 1927 bij Bruna & Zoon Utrecht. Die vertaling was van Ellen Forest die eerder al van dezelfde auteur Nêne, Buiten eigen grenzen en De krotten onder handen had.

De Groote Oorlog

De volgende vraag is wie er op zo’n vertaling zit te wachten. Wellicht was Les Gardiennes (1924) wel geheel in vergetelheid geraakt als Xavier Beauvois het boek niet had verfilmd in 2017. Het waren de jaren van het grote herdenken, honderd jaar na de Eerste Wereldoorlog. Zozeer dat ook in Nederland eindelijk wat meer belangstelling ontstond voor deze oorlog die het lot van de wereld zo ingrijpend en voorgoed had bepaald. ‘We’ waren immers neutraal geweest. Waarbij voor het gemak vaak wordt vergeten dat Nederland op een eigen bevolking van zesenhalf miljoen één miljoen Belgische vluchtelingen herbergde en dat er vanwege de zeeblokkade ernstige voedseltekorten waren, met alle gevolgen van dien. Wat dat betreft hadden de vrouwen in Les Gardiennes het ietsje beter. Hoe hard het leven ook was, ze hoefden niet met honger naar bed.

Misschien moeten we ons ook niet te veel blindstaren op die oorlog. Hoewel zeer bepalend, vormt die vooral de context voor het eigenlijke verhaal. Zonder de plot te verklappen, gaat het in grote lijnen over Hortense die met haar dochter, haar schoondochter en een oude invalide knecht haar boerderij draaiende houdt nu de zonen ten strijde zijn getrokken. In dat huishouden komt de wees Francine terecht die Hortense als hulp van de staat krijgt toegewezen.

De problemen beginnen als een van de zonen met verlof thuiskomt en er tussen hem en Francine een liefdesrelatie ontstaat. Dan tuimelt het verhaal uit de knusse beslotenheid van het Franse platteland en worden motieven zichtbaar die we ook tegenkomen in andere literatuur uit de late negentiende en vroege twintigste eeuw.

Patriarchale structuren

Hoewel hier te lande nauwelijks bekend, was Pérochon in zijn tijd zeker een schrijver die meetelde. Voor zijn roman Nêne ontving hij in 1920 de Prix Goncourt. Ook toen al werd door zijn beoordelaars opgemerkt dat zijn werk – hoewel intiem en eenvoudig qua setting en thematiek – het niveau van zomaar een streekroman verre overstijgt.
De problematiek die Pérochon aansnijdt, sluit moeiteloos aan bij werken van Hardy of Tsjechov.
Wat daar gist tussen die vrouwen op die boerderij past in het grote verhaal van een samenleving die door en door patriarchaal is en waar vrouwen geen andere macht hebben dan het binnen dat systeem zo goed mogelijk benutten van de overgebleven speelruimte.

Vooral bij plattelandsdrama’s – en daar dringt zich de vergelijking met Hardy en Tsjechov des te sterker op – gaat het om bezit waar vrouwen als het erop aankomt weinig of geen zeggenschap over hebben. Het enige waar de moeders, de schoonmoeders, de grootmoeders wel invloed op hebben, is de partnerkeuze van de volgende generatie, de huwelijken die er worden gesloten; wie gaat deze boerderij, dit landgoed, dit bedrijf straks erven? Aan wiens zorg en goodwill ben ik straks overgeleverd als ik oud en afhankelijk ben?
Dan ontpoppen zelfs de meest zachtmoedige vrouwen zich als ware sekreten; dan verdwijnen er plots testamenten, brieven, kinderen zelfs; dan wordt er gelogen, bedrogen en gemanipuleerd dat het een aard heeft. Alles om maar dat kleine beetje macht in handen te houden.
Voor echte macht, voor echte verandering van die eeuwenoude structuren wordt dan al wel door vrouwen wereldwijd strijd gevoerd. Maar stapsgewijs, en met vaak maar sobere resultaten.

Chroniqueurs van het gewone leven

Met alles wat zich in de negentiende eeuw had voltrokken en ontwikkeld, was er een omvangrijke middenklasse ontstaan die in meer dan één opzicht een echte ‘midden’klasse was. Niet langer werd de kloof tussen de adel en het plebs overbrugd door de clerus en een handjevol bestuurders, maar door een laag die enerzijds net als de hogere klasse goed onderlegd en geletterd was, maar die anderzijds wel veel dichter bij de laagste klassen stond. Met daarin een bijzondere positie voor de leraar en de dokter.

Wat de hogere klasse niet wilde zien over de enorme sociale afstanden heen, en waarin de schrijvende clerus zich vanwege de eigen unieke situatie niet kón verplaatsen, kon van dichtbij worden waargenomen en beschreven door degenen die beroepshalve veel te maken hadden met mensen uit alle lagen van de bevolking en die bovendien zelf met werken aan de kost moesten komen, een gezin moesten onderhouden, huur moesten betalen.
De effecten van armoede, ondervoeding, gebrek werden het eerst opgemerkt door artsen die vaak letterlijk voor een appel en een ei hun patiënten moesten behandelen. Net zoals de onderwijzer – of onderwijzeres uiteraard – op dagelijkse basis getuige was van het leven van het gewone volk; daarover kon nadenken en schrijven, en dat vaak ook deed.

Daarin was Ernest Pérochon – in 1885 geboren op een boerderij in de Vendée – geen uitzondering. Behept met een zwak hart was hij al in 1914 vanuit de loopgraven terug naar huis gestuurd. Na het succes van Nêne kon hij het in de jaren twintig rustiger aan gaan doen. Niettemin is zijn betrokkenheid bij sociale kwesties altijd groot gebleven. Zodanig dat de Gestapo hem scherp in de gaten hield vanwege zijn kritische blik en al even kritische pen. Pérochon heeft geweten dat zijn leven gevaar liep maar heeft dat voor zijn familie stilgehouden. Hij stierf in 1942 aan een hartaanval, 56 jaar oud.

Gedurende de zomer van 2022 schrijven verschillende recensenten van Literair Nederland speciale bijdragen over boeken die in hun ogen een herdruk of vertaling verdienen.