De advocaat probeert de juryleden te vermurwen: Ziet u hier een man zitten? Ziet u ook maar een greintje verstand? Ziet u hier iemand zitten die een moord kan beramen, of welk plan dan ook? Nee, heren, wat u hier ziet is een ding dat bevelen opvolgt, uw greppels graaft, uw hout hakt, uw katoenbalen oplaadt. De strafpleiter vraagt om vrijspraak, de verdachte was op het verkeerde tijdstip op de verkeerde plaats en kan onmogelijk voor de roofmoord opdraaien die ze hem in de schoenen schuiven. Dood door elektrocutie? Je kunt net zo goed een varken op de elektrische stoel zetten, zegt de advocaat. Het pleidooi haalt niets uit, de verdachte wordt veroordeeld–Jefferson, weliswaar een jongen nog, maar een zwarte jongen uit Louisiana. De jury bestaat uit louter blanken. Kansloos proces.

Harper Lee
Dit proces vormt het uitgangspunt voor A Lesson Before Dying, een roman van Ernest J. Gaines, in het Nederlands vertaald als Een les voor het sterven. Het thema is bekend in de Amerikaanse literatuur, alleen al door het wereldberoemde To Kill A Mockingbird van Harper Lee, onlangs overleden. Ook daar een zwarte man in de beklaagdenbank, vermoedelijk net zo onschuldig als Jefferson. Lee laat je de gebeurtenissen zien door de ogen van de kinderen van de (blanke) advocaat, Gaines schrijft vanuit een ander perspectief: Miss Emma, de pleegmoeder van Jefferson en de onderwijzer Grant Wiggins die erop uitgestuurd wordt om de jongen in zijn dodencel te bezoeken. De gebeurtenissen doen zich voor in de jaren veertig, als het ‘oude’ Zuiden van de Verenigde Staten nog springlevend is en de herinneringen aan de katoenplantages en de slavernij nog vers in het geheugen liggen. Miss Emma heeft een alles overheersend verlangen: haar Jefferson zal als een man sterven, het stempel van varken dat de advocaat hem opdrukte, moet worden uitgewist. Ze denkt dat Wiggins, die Jefferson als leerling in de klas heeft gehad, daarvoor kan zorgen. Hij is de enige ‘geleerde’ zwarte die ze kent–als hij er niet toe in staat is, wie dan wel?

Wiggins voldoet met tegenzin aan zijn opdracht, hij voelt zich niet betrokken, kent de jongen nauwelijks en weet bij benadering niet waarover hij met hem zou kunnen praten. Bovendien komt hij in een situatie terecht die hij verafschuwt: hij heeft de toestemming en medewerking nodig van de plaatselijke autoriteiten en vooral de sheriff en diens assistenten. Dat soort mensen haat zwarten in het algemeen, maar in het bijzonder zwarten die iets meer opleiding hebben genoten dan de lagere school, praatjesmakers die hun plaats niet kennen. Die verhoudingen zijn scherp getroffen in de roman, het is duidelijk dat Gaines uit eigen ervaring weet waarover hij schrijft. Wiggins wordt geacht met twee woorden te spreken (‘Ja, meneer’), zich onderdanig op te stellen en zich te schikken naar beledigingen en vernederingen. Ze bestellen hem om zes uur, maar laten hem rustig een paar uur wachten. Ook de lichaamstaal is van belang. Gaines laat zien hoe gedrag kan worden afgedwongen door alleen maar te kijken, hoe situaties worden verduidelijkt met oogcontact.

Morality tale
De opdracht van Wiggins is extra zwaar door de houding van Jefferson, die aanvankelijk weigert om een stom woord te zeggen en pas tegen de tijd van de strafvoltrekking een beetje ontdooit. Waarom zet de onderwijzer door? Gaines haalt veel overhoop om die beslissing aannemelijk te maken: de slavernij, de positie van zwarte mannen op de katoenplantages, gebrek aan opleiding, discriminatie en apartheid, het geloof, de locale cultuur versus de boze buitenwereld, de centrale positie van oudere vrouwen in de zwarte gemeenschap. Het komt aan de orde in gesprekken of in de mijmeringen van Grant Wiggins, de verteller van het boek. De roman is daardoor soms topzwaar, de romanfiguren worden pionnen in een groter verhaal over de emancipatie van Amerikaanse zwarten en het verhaal verandert in een morality tale. Je ziet van verre hoe de afloop zal zijn, Jefferson gaat praten en sterft uiteindelijk als een man op de elektrische stoel. Miss Emma trots, Grant Wiggins blij en zelfs hulpsheriff Paul ontroerd. Het boek is in 1999 door regisseur Joseph Sargent bewerkt als tv-film voor HBO, met acteur Don Cheadle als Grant Wiggins en Mekhi Phifer als Jefferson. De spanning tussen die twee is op zichzelf een fraai uitgangspunt, maar de film is een zachte dood gestorven.

Waarom het boek zo’n vijfentwintig jaar na datum in het Nederlands vertaald is, valt moeilijk te begrijpen. In het Voorwoord betoogt Karin Amatmoekrim dat het boek ons een belangrijke les leert, namelijk dat onze menselijkheid verbonden zou zijn aan een gevoel van eigenwaarde, het boek verheft de menselijke waardigheid boven tijd en plaats. Tja, wie zal het zeggen; het is geen antwoord op de vraag. De Nederlandse vertaling is krakkemikkig, soms storend. De zwarte wijk, in de oorspronkelijke tekst quarter, wordt systematisch vertaald met kwartier, alsof het om een scheepsruim gaat. Zwarte romanfiguren spreken en schrijven een vreemd brabbeltaaltje. Waarschijnlijk bedoeld als vertaling van het plaatselijke dialect uit Louisiana, maar dat klinkt in de oorspronkelijke tekst doeltreffend en krachtig, in het Nederlands slap en onnozel. Sommige woorden zijn helemaal niet thuis te brengen. Getuig Zondag? Getuig Lied? De gebruikelijke woordenboeken laten het hier afweten en zelfs Google geeft nul hits.