De ampersand wordt niet vaak gebruikt in boektitels. Erik Ader durft het wel bij Oorlogen & oceanen. Een familiegeschiedenis. En hij durft meer. Uit alles blijkt: dit boek is uit noodzaak geschreven. Om zijn vader en moeder te begrijpen. Om zijn broer te eren. Om een menselijke stem te laten horen in het conflict tussen Joden en Palestijnen. Daarom is Oorlog & oceanen meer dan een familiegeschiedenis, het is ook reportage en aanklacht.
Westerbork
Erik Ader (1944), tot zijn pensionering diplomaat en ambassadeur, is de zoon van Bastiaan J. Ader (Domie) en de broer van Bas Jan Ader. Twee mensen die ieder op een eigen manier geschiedenis hebben geschreven. Op 20 november 1944, zestien dagen na de geboorte van Erik, wordt Domie door de Duitse bezetter gefusilleerd. De dominee uit het Groningse Nieuw-Beerta hielp joden onderduiken, ook in de eigen pastorie, en smeedde een plan om de gevangenen uit kamp Westerbork te bevrijden. Dat zou een spektakelstuk zijn geworden, als hij niet was verraden. Het betekent dat de broers Bas Jan en Erik alleen door hun moeder worden opgevoed. Zij is een krachtige en zelfstandige vrouw die, in de geest van haar man, een actief kerkelijk leven leidt en veel op pad is. De prijs is wel dat de kinderen geregeld bij andere mensen worden ondergebracht. ‘We werden parttime pleegkinderen.’
The little heart
Het leven van broer Bas Jan was nagenoeg even kort als dat van zijn vader. Een avonturier, een kunstenaar. Bekend van zijn ‘valfilms’ (Coen Peppelenbos liet zich er enkele jaren geleden door inspireren voor zijn roman De valkunstenaar), maar ook van zijn dramatisch verlopen solozeiltocht. Zijn boot, de Ocean Wave, werd door Spaanse vissers gevonden, leeg. Was het zelfmoord, een ongeluk? Ader voert argumenten aan om het zelfmoordverhaal de wereld uit te helpen. ‘… Hij is in zwaar weer overboord geslagen (…) De nachtmerrie van iedere solozeiler: je boot zien wegvaren, onbereikbaar zien worden. Denken aan zijn laatste uren is onverdraaglijk.’ Als lezer ben je dan al geraakt door het gedicht dat zijn moeder heeft geschreven, na een visioen over haar zoon Bas Jan: ‘I wonder if the little heart that has beaten with mine, has stopped.’
Beiroet
Zijn vader fietste in de jaren dertig naar het beloofde land, Bas Jan voer over de oceanen en Erik Ader doet het allebei, reizen naar Israël en meedoen aan de Whitbread-race rond de wereld. In Rio de Janeiro ontmoet hij Diana, de vrouw die zijn levenspartner wordt. Zijn ambitie ligt bij ontwikkelingswerk, maar hij wordt plaatsvervangend chef de poste op de ambassade in Beiroet. Jaren tachtig, en de Libanese burgeroorlog is in volle gang. Ader houdt een dagboek bij tot de ambassade in 1986 sluit. Vooral deze observaties en belevenissen zijn adembenemend om te lezen. Als Erik met collega’s op de atletiekbaan van de American University is, worden ze door sluipschutters beschoten: ‘Een iemand was blijven liggen. Een bekende: John. Zijn ogen waren open en hij keek, ja, hoe keek hij? Lichtelijk verbaasd, leek het: “Verdomd, we worden beschoten!” Een vrij klein, keurig gat zat bij zijn rechteroor, waaruit een straaltje bloed liep.’
Getuigenis afleggen
Na Beiroet zwerft Erik in dienst van de Nederlandse regering over vier continenten om uiteindelijk vanaf 2004 in Israël serieus onderzoek te doen naar zijn familiegeschiedenis. In dit deel wordt Oorlogen & oceanen meer reportage en ook politieker van toon. Het Israëlische herdenkingscentrum Yad Vashem heeft eind jaren zestig, op voorspraak van voormalige onderduikers, een ds. Ader-bos aangelegd, met een gedenksteen. Een voor de familie Ader bijzonder gebaar dat in de loop van de tijd een bijsmaak krijgt. Waar het bos verrees, bevond zich ooit een Palestijns dorp, Bayt Natiff. Tot de bewoners in 1948 moesten vluchten voor Joodse milities. Erik hoort verhalen van Israël als een leeg land van aankomst. ‘Een Palestijnse aanwezigheid in de vorm van dorpen, eeuwenoude boomgaarden, waterputten, irrigatie, spoorwegen, steden: het is niet alleen schaamteloos dat het nu ontkend wordt, maar ook: hoe is het mogelijk?’
Het slotstuk van het boek is zendingswerk en ontwikkelingswerk ineen. Hoe kan de menselijke maat in conflicten, hoe complex die ook zijn, behouden blijven? Wat te doen tegen het dehumaniseren van de ander? Ader herkent het effect van dehumanisering in het kleine fotootje dat de nazi’s van het dode gezicht van zijn vader hebben gemaakt: ‘Hij ziet eruit als een tuchthuisboef.’ In het kortste hoofdstuk van het boek vertelt Sara Roy, kind van overlevenden van de Holocaust, hem over de kleinering van een oude Palestijnse man die door een groepje Israëlische soldaten gedwongen wordt om de aars van een ezel te kussen. De soldaten ‘hadden hun doel bereikt: hem en de mensen om hem heen vernederen (…) Wij stonden daar zwijgend, te beschaamd om elkaar aan te kijken.’ Oorlogen & oceanen is micro- en macrogeschiedenis ineen, hier en daar iets te wijdlopig, maar geschreven uit urgentie. Met eenzelfde gedrevenheid en moed die je als lezer ook bij zijn broer en ouders hebt ervaren, legt Erik Ader getuigenis af van het onrecht en het geweld dat in Israël en Palestina plaatsvindt en neemt daarin stelling. Opdat te allen tijde de menselijke maat gewaarborgd blijft. Een boodschap die gehoord mag worden.
