De in 2012 gestorven Catalaanse auteur Emili Teixidor zal weinigen in Nederland bekend zijn. Zwart brood is de eerste roman van hem die hier in vertaling verschijnt. Teixidor beschrijft daarin de gevolgen van de Spaanse burgeroorlog, gezien door de ogen van de jongen Andrés. Hij woont bij zijn grootmoeder Mercedes en andere familieleden op de boerderij ‘La Tora’. Zijn vader zit vast in de gevangenis wegens republikeinse activiteiten en zijn moeder is gedwongen in de fabriek in een naburig dorp te werken. Beiden ziet hij maar weinig.

De roman schetst in het begin een schijnbaar zorgeloze omgeving op de boerderij. Daar verblijven naast Andrés zijn nichtje Nuria (voortdurend ‘Huilebalk’ genoemd) en zijn neefje Quirico. Ze spelen er hun spelletjes in de bomen op het erf en luisteren naar de griezelverhalen en legendes van oma. Quirico woont met zijn ouders op de boerderij, maar Nuria is er net als Andrés tijdelijk ondergebracht. Ook Nuria is haar vader kwijt, die naar Frankrijk is uitgeweken om te ontkomen aan de repressie. Haar moeder is naar hem op zoek en wordt vermist.

Allengs wordt de bijna sprookjesachtige wereld spookachtiger. Andrés blijkt steeds duidelijker een gepijnigde en onzekere jongen die leeft in een mistige wereld vanwaaruit steeds vage indrukken doordringen van een duister verleden, volwassenen op wie je niet kunt vertrouwen en onzekerheden en dreigingen. Steeds meer voelt hij zich gedwongen veiligheid uitsluitend in zichzelf te zoeken.

In de roman buitelen de gebeurtenissen, ervaringen en intriges over elkaar heen. Als lezer neem je er aanvankelijk bijna achteloos kennis van, maar gaandeweg dringt tot je door dat alles een diepere lading krijgt in de ontwikkeling van de jonge Andrés. Geleidelijk ontstaat een web van verwikkelingen waarvan de exacte feiten voor Andrés, en daarmee soms ook voor de lezer verborgen blijven, omdat die alleen te horen krijgt wat de jongen waarneemt. Wat is bijvoorbeeld precies de verhouding tussen de dorpspastoor en pater Tafalla, de overste van de Camillianen? Deze orde beheert vlakbij een sanatorium. In de tuin daarvan trekt een bleke, magere teringlijder in een bed van viooltjes de aandacht van Andrés. Het beeld keert in het boek bij herhaling terug en krijgt een steeds grotere lading. En waarom komt de guardia civil op ‘La Tora’ onderzoek doen als in het bos een verminkt paard wordt gevonden? En waarom maakt iedereen zich zo druk over een gerucht dat Tante Enriqueta, die eveneens op ‘La Tora’ woont, de vrijster van één van de agenten is?

De inwijding van Andrés in de seksualiteit is al even raadselachtig. ‘Huilebalk’ bedrijft alsmaar verdergaande spelletjes met hem onder de hazelaars – ‘Huilebalk’, die vertelt dat ze hem slechts overdraagt wat meester Madern háár op school heeft geleerd.

En er zijn de dramatische ontwikkelingen als Andrés’ vader in de gevangenis sterft of, tegen het einde van het boek, als de meester op school afscheid neemt, Nuria vertrekt en Andrés om hem zelf onduidelijke redenen als pleegkind terecht komt bij de heer en mevrouw Manubens.

‘De verwoestende gevolgen van de Spaanse Burgeroorlog door de ogen van een onschuldig kind’ luidt de ondertitel van Zwart brood. Verwoestend inderdaad, want Andrés raakt er steeds meer van doordrongen dat niemand te vertrouwen is, dat mensen onzuivere motieven hebben en dat hij slechts zal kunnen overleven door te haten.

Ingrediënten te over voor een spannende, dramatische roman. Dat is Zwart brood (de titel is ontleend aan het voedsel voor de armen tijdens de Burgeroorlog) ook. Toch valt er ook wel wat op aan te merken.

Het perspectief van de vertelling, uit het oogpunt van een jong kind, maakt het verhaal soms onevenwichtig. Naast naïviteit staat af en toe een psychologisch inzicht dat menig volwassene niet heeft. Hier en daar merk je ook de worsteling van de auteur als hij in gesprekken tussen volwassenen informatie kwijt moet maar tegelijk vaag moet blijven omdat de werkelijke feiten voor de meeluisterende Andrés verhuld dienen te blijven. Dan zijn die dialogen gekunsteld en raakt ook de lezer even de draad kwijt. Soms zijn er bovendien lelijke, te uitleggerige zinnen als: ‘…maakten we met de lampen schaduwen op de muur, schaduwen die langer of korter werden, afhankelijk van waar we het licht op richtten’ (pagina 108).

En dan is er de politieke achtergrond, die van de Spaanse Burgeroorlog. Dat conflict was één van de ingewikkeldste in de Europese geschiedenis waarin rechts, links, republikeinen, carlisten, falangisten, religieuze groepen, nationalisten, Basken, Catalanen en misschien nog meer partijen tegenover elkaar stonden. Die achtergrond zal voor Spaanse lezers herkenbaar zijn in Pa negre (de oorspronkelijke titel), maar nauwelijks voor Nederlandse lezers van de vertaling. Een korte toelichting op de Burgeroorlog door de vertaler zou daarom een welkome aanvulling zijn geweest.

Het boek is in 2010 verfilmd.

Zwart brood (2012)

Auteur: Emili Teixidor
Oorspronkelijke titel: Pa negre (2003)
Vertaald uit het Spaans door Carla Zijlemaker
Uitgever: Karakter Uitgevers
Aantal pagina’s: 344
Prijs: € 19,95